Een magistraal werk van Luc Tuymans, gebaseerd op een still uit een filmpje dat in München werd opgenomen in 1933, bij de geboorte van het Derde Rijk.
In Antwerpen kent iedereen het Koninklijk Atheneum aan de Rooseveltplaats. Het is niet zomaar een school, maar een monument, een landmark in de stad, doordesemd van cultuur, verweven in de sociale strijd en de Vlaamse ontvoogding. Avant-garde, in natuursteen opgetrokken en bezield door leraars die, zoals het al neergeschreven werd in 1807, vermaard zijn ‘door hunne bekwaemheyd en welspreekendheyd’. Het was in dat jaar dat Napoleon Bonaparte de school oprichtte in Antwerpen.
Mijn grootmoeder vertelde me dat haar grootvader er school had gelopen. Ze deed dat met een lichte tremolo in de stem, die een onmiskenbare trots uitstraalde. Ze voegde er bezwerend aan toe hoe revolutionair dat wel was in de late negentiende eeuw, toen het niet ongebruikelijk was dat er neergekeken werd op leerlingen die school liepen in het officieel onderwijs. Ouders die hun kinderen naar het Atheneum stuurden, wisten drommels goed wat ze deden. Ze namen een geëngageerde beslissing en kozen voor neutraal, pluralistisch onderwijs dat baadde in de geest van het humanisme en de verlichting. Die ouders waren voorlopers, net zoals hun kinderen en het lerarencorps dat waren. Ze bevonden zich in het centrum van nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen, uitdagingen die andere tijden voorspelden. Vandaag is dat niet anders.
Toen ik op het einde van de jaren ’80 van de vorige eeuw als journalist een reportage maakte over een uitwisselingsprogramma tussen het Atheneum en een school in Moskou, was de schoolpopulatie volledig ‘wit’. Bij de aanvang van de eenentwintigste eeuw, toen de nieuwe directeur – Karin Heremans – aantrad, had de school de kleur van de stad aangenomen: vijftig tinten huidskleur. De school herhaalde haar uitdagende opdracht om voorop te lopen in maatschappelijke discussies. Ze vormde in Antwerpen ooit de wieg van de Vlaamse beweging, althans de vrijzinnige, sociale en emancipatorische vleugel van dat Vlaamse bewustzijn, die verdraagzaamheid predikte en de nadruk legde op de culturele evenwaardigheid van de Nederlandse taal. Zelfs die strijd wordt vandaag nog alle dagen gevoerd in het Atheneum, hoewel taalbeleid een heel andere dimensie heeft gekregen in een school waar nagenoeg alle leerlingen thuis een andere taal spreken dan het Nederlands.
Taal, sociale verschillen én levensbeschouwing vormen nog steeds de uitdagingen van het Atheneum, hoewel ze nauwelijks vergelijkbaar zijn met wat er zich in het verleden heeft afgespeeld. De school wordt geconfronteerd met de erfenis van de migraties van de afgelopen decennia en de sociale gevolgen daarvan, met de nieuwe superdiversiteit van de stad, met levensbeschouwelijke spanningen die zowel lokale, sociale wantoestanden verhullen, als inpluggen in de brede internationale context van een geglobaliseerde wereld. Dat klimaat vergt heel andere oplossingen en nieuwe inzichten waar geen handleidingen voor bestaan. Bij elke stap die de school zet om haar leerlingen voor te bereiden op een leven als zelfstandige en zelfbewuste volwassenen, tast ze voorzichtig in het duister. Dat bijna blinde, maar doortastende zoeken om licht te brengen in de duisternis, wordt nu magistraal vertaald door kunstenaar Luc Tuymans (1958) in zijn meer dan drie meter hoge schilderij München, dat de gerestaureerde feestzaal van het Atheneum in ere herstelt. Het werk is gebaseerd op een still uit een filmpje dat in München werd opgenomen in 1933, bij de geboorte van het Derde Rijk.
Dat Tuymans, die als eerste nog levende Belgische kunstenaar een overzichtstentoonstelling kreeg in Tate Modern in Londen, dat werk aan het Atheneum schenkt, is een krachtig signaal. Tuymans is dan ook bij uitstek een politiek geëngageerd kunstenaar die zijn toeschouwers confronteert met historisch beladen en onbehaaglijke thematieken, zoals oorlog, onderdrukking, nationalisme en macht. De taal die hij daarvoor gebruikt, overstijgt de babylonische spraakverwarring waarin moderne steden baden. Hij spreekt in beelden en gebruikt cultuur als het instrument om maatschappelijke kritiek te uiten.
Tuymans’ werk toont een monolithisch figuur gehuld in een lange, blauwe mantel, die het gelaat verhult achter een masker. Het masker heeft geen openingen waarachter de blik schuilgaat, maar is volstrekt gesloten. München geeft geen geheimen prijs. Hoewel de toeschouwer gemakshalve kan vermoeden dat zich achter het masker een vrouw verschuilt, is dat in werkelijkheid helemaal niet zo duidelijk. Tuymans wil de toeschouwer confronteren met een complex figuur en neemt daarmee bewust afstand van de allegorische voorstellingen die voorheen de statige muren van de feestzaal opluisterden. Die allegorieën, geplukt uit de klassieke mythologie, waren stichtende beelden met een duidelijke boodschap die zowel het onderwijzend personeel als de leerlingen wezen op hun plichten.
Tuymans’ werk vervangt zo’n allegorie: De Maagd van Antwerpen, een doek dat de stadsmaagd portretteerde als beschermster van het onderwijs. De Maagd ging in vlammen op tijdens de brand in 2003, die de feestzaal en een groot deel van de voorbouw in de as legde. Slechts één doek overleefde de brand, de Allegorie van de Faam, dat als een pendant voor Tuymans’ München aan de overzijde van de feestzaal hangt. Twee werelden: die van de eenduidige boodschap die in een academische stijl aan de man werd gebracht, en die van de onduidelijke suggestie die, net zoals de zoekende toets van Tuymans, uitnodigt om vragen te stellen. De Allegorie van de Faam oriënteert, München desoriënteert. Je zou Tuymans’ werk kunnen omschrijven als een Allegorie van de Twijfel, niet enkel de cartesiaanse twijfel die de basis vormt van het onderwijsproject van het GO!, maar ook de twijfel die zich meester maakt van de pubers en jonge adolescenten die op zoek gaan naar hun identiteit en van het lerarencorps dat deze zoektocht in goede banen moet leiden, de twijfel van een maatschappij die op zoek is naar een duurzaam samenleven in verscheidenheid. Die twijfel toelaten is het begin van alle wijsheid, want zoals André Gide het schreef: ‘L’erreur de Descartes est de meilleure qualité que la vérité d’un pédant’.
Dat een school de ruimte durft te geven aan die twijfel en dat doet door een wereldvermaard kunstenaar een opdracht te geven, is verbluffend en toont aan dat het Atheneum opnieuw vooroploopt in maatschappelijke discussies. Er zijn geen eenvoudige antwoorden te verzinnen op de uitdagingen van dit tijdsgewricht. Wat een school wel kan doen, is leerlingen confronteren met de heel verschillende claims op ‘de waarheid’, hen aanleren om zelfstandig te denken over maatschappelijke thema’s waarmee ze geconfronteerd worden, hen tonen dat de angst voor het onbekende en het vreemde nooit overwonnen wordt door dogmatiek, maar nood heeft aan nuancering en inzicht, aan het aftasten van verschillende zienswijzen, aan zowel zelfrespect als respect voor de ander. Tuymans’ werk nodigt uit om aan die zoektocht te beginnen omdat het werk radicaal weigert eenvoudige antwoorden te geven. De toeschouwer weet niet wie die figuur is, waarom die gemaskerd is, zich hult in een cape of een tulband op het hoofd draagt. Wij blijven zoekend achter, maar wie zoekt, verdient meer respect dan wie ervan overtuigd is de waarheid gevonden te hebben. Dat is de boodschap die Tuymans meegeeft aan de leerlingen van het Atheneum en die als een zinderend blauw veld in ons geheugen gegrift zal blijven.
Jan de Zutter
Deze tekst verschijnt in de gelegenheidspublicatie ‘Luc Tuymans München’ uitgegeven door BAI (Kontich), Studio Luc Tuymans en het Koninklijk Atheneum van Antwerpen, in samenwerking met het MAS en het Letterenhuis.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier