Nic Balthazar maakt nieuwe klimaatdocumentaire: ‘Er gebeurt niets in dit bananenland’

Na oliegigant Shell en de Nederlandse staat, neemt klimaatadvocaat Roger Cox nu ook ceo’s in het vizier. Filmmaker Nic Balthazar maakte een pakkende documentaire over de man.

De Nederlandse advocaat Roger Cox is een wereldverbeteraar met bevlogen idealen, maar wel eentje die ook iets gedaan krijgt. Hij was de drijvende kracht achter de Urgenda-rechtszaak tegen de Nederlandse overheid. Die resulteerde in de rechterlijke beslissing dat de Nederlandse staat haar strijd tegen de klimaatopwarming beduidend moet opdrijven, vanuit een verantwoordelijkheidsprincipe tegenover haar burgers.

Nochtans was Cox aanvankelijk niet het hemelbestormende type. Hij was altijd al wel een natuurliefhebber, en organiseerde toen hij acht was een petitie tegen de jacht op zielige zeehondenjongen. Maar toch leek hij op weg om een goedverdienende advocaat te worden in een klassiek gezin uit de betere middenklasse. Tot hij in 2006 de ‘vergissing’ beging om te kijken naar de klimaatfilm An Inconvenient Truth van Al Gore, de Amerikaanse ex-vicepresident en latere Nobelpijswinnaar. De film zette hem aan het denken en lanceerde hem op een traject richting een origineel juridisch gevecht voor een efficiëntere strijd tegen de klimaatopwarming en haar gevolgen.

Ook de Vlaamse filmmaker Nic Balthazar zag het licht na Al Gores klimaatfilm. Hij zocht lang naar een mogelijkheid om een fictiefilm over de strijd tegen de klimaatopwarming te maken, iets als Dark Waters, de film van Todd Haynes over het gevecht van een Amerikaanse advocaat tegen chemiegigant Dupont. Balthazar leerde Roger Cox kennen toen hij meewerkte aan de Klimaatzaak, die in België de strijd tegen de opwarming juridisch in beweging wilde brengen. Cox werd uitgenodigd voor advies – dat was meteen het eerste exportproduct van Cox’ juridische aanpak.

Modder in huis

De advocaat vertelde Balthazar dat hij bezig was met een zaak tegen de Nederlandse olie- en gasgigant Shell, in die tijd de tweede grootste CO2-vervuiler ter wereld. Dat was niet vanzelfsprekend voor hem, want Cox is gehuwd met een telg uit een zogenaamde ‘Shellfamilie’: een gezin dat alles te danken had aan de oliereus. Balthazar besloot een documentaire over de advocaat te maken in plaats van een film. Het is het pakkende Duty of Care geworden, dat je kunt vertalen als ‘zorgbeginsel’. Het beschrijft de lange weg die Cox en de Nederlandse ngo Milieudefensie, initieel zijn voornaamste financier, afgelegd hebben in hun strijd tegen de opwarming.

De juridische aanpak van Cox en de zijnen lag niet voor de hand. Aanvankelijk werd er sceptisch op gereageerd, ook in juridische kringen. Het leek onmogelijk om een overheid te vervolgen wegens nalatig beleid. ‘Maar Rogers logica was ijzersterk’, vertelt Nic Balthazar. ‘Het milieurecht was voor hem niet meer dan een verzameling doekjes voor het bloeden. Uitspraken gingen zelden verder dan “probeer wat minder te vervuilen”. Advocaten en rechters konden het bloeden een beetje stelpen, maar fundamenteel veranderde er niets. Als er al nieuwe wetten werden voorgesteld, bleef daar na het werk van lobbygroepen vaak amper iets van over. Het was voor Roger overduidelijk dat het anders moest.’

Cox dokterde een nieuwe aanpak uit die gebaseerd was op basisrecht, meer bepaald het ‘zorgbeginsel’: het principe dat je niemand schade berokkent, dat je geen gevaar voor mensen mag betekenen als je het kunt vermijden. ‘Op die manier kon het recht inspelen op een nieuwe situatie, zoals de klimaatcrisis, waarvoor nog geen concrete rechtsregels bestonden’, legt Balthazar uit. ‘Dat werkte. Het zette een nieuwe juridische beweging in gang, met het bekende resultaat. De aanpak veranderde het vage concept “hoop op verbetering” in een concreet handelingsperspectief. Als burger had je niet langer uitsluitend vrijblijvende petities als drukkingsmiddel, plots waren er gerechtelijke mogelijkheden om iets te doen. Dat heeft veel in gang gezet. Momenteel lopen er wereldwijd zo’n tweeduizend klimaatzaken tegen lakse overheden en vervuilende bedrijven.’

Er zitten opvallende anekdotes in de documentaire. Zo kreeg Roger Cox, die in een hoeve in Nederlands Limburg woont, al rechtstreeks te maken met de gevolgen van de klimaatopwarming. Er is een modderstroom door zijn huis getrokken, en vorige zomer woonde hij in overstromingsgebied als gevolg van de waterbom die vooral Wallonië trof. Hij komt trouwens uit hetzelfde dorp als Frans Timmermans, de vicevoorzitter van de Europese Commissie, die ook verantwoordelijk is voor het Europees klimaatbeleid. ‘Ze hebben elkaar nog nooit ontmoet,’ grinnikt Balthazar, ‘maar het is een merkwaardig toeval dat de belangrijkste Nederlandse strijders voor een beter klimaat uit dezelfde regio komen. Die heeft wat weg van The Shire, de woonplek van de hobbits in The Lord of the Rings, en ligt ver weg van de klassieke machtscentra.’

Klimaatfilm van Shell

Misschien nog straffer dan zijn overwinning tegen de Nederlandse staat, die overeind bleef in hoger beroep, was de krachttoer van Cox tegen Shell, met de steun van zijn vrouw en schoonmoeder. Tegen een falanx van dure advocaten haalde hij gelijk. In de loop van het onderzoek dook een video op die Shell in 1991 had gemaakt. Daarin waarschuwde het bedrijf onverbloemd voor de funeste gevolgen van de klimaatopwarming en stuurde het aan op een drastisch omgooien van de energiepolitiek.

‘Het was in feite de eerste klimaatfilm ooit’, zegt Balthazar. ‘Hij laat aan duidelijkheid niets te wensen over. Het bedrijf Shell verkondigde dat er een andere energiepolitiek nodig was om de toekomst van de mensheid niet te hypothekeren. Maar rond de eeuwwisseling veranderde het bestuur het geweer van schouder en besloot het de eigen evidentie te negeren. Ik ben nog altijd benieuwd hoe dat is kunnen gebeuren. De dark side kwam naar boven en Shell vervelde in korte tijd tot een van de grootste CO2-vervuilers ter wereld. Zelfs na de klimaatakkoorden van Parijs in 2015 bleef het bedrijf zich wentelen in onschuld. Tot een Nederlandse rechter in 2021 in een geruchtmakend vonnis Shell verplichtte om zijn bedrijfsvoering bij te sturen. Dat was zonder meer historisch. In Frankrijk vervolgen burgers nu de oliegigant Total, in Duitsland worden grote autobedrijven geviseerd. Roger heeft veel in beweging gezet.’

Het blijft nodig om grote vervuilers aan te pakken vanwege hun laksheid. Een recente studie in het wetenschappelijk vakblad PLoS One concludeerde dat vier van de grootste oliegiganten ter wereld, waaronder Shell, nog altijd uitmunten in greenwashing: doen alsof ze duurzamer werken, terwijl ze vooral inzetten op business as usual. Er is een grote discrepantie tussen wat ze zeggen te zullen doen en hun concrete handelingen. Van de miljardeninvesteringen die Shell doet, ging tot voor kort amper 1,3 procent naar hernieuwbare energie. Nu zegt het bedrijf wel dat het zijn duurzame investeringen zal opkrikken, maar dat moet nog blijken.

In het vakblad Science verscheen een vergelijkbare analyse voor de vijftig grootste producenten van olie en gas ter wereld, Shell inbegrepen. De voornaamste conclusie: inzake CO2-uitstoot zijn de meeste bedrijven flatliners, ze boeken geen vooruitgang in de reductie van uitstoot. Bovendien nemen ze amper stappen om hun businessmodel aan te passen, hoewel ze zich in brochures en verslagen ‘om ter groenst’ tonen. Als deze ondernemingen niet snel hun bedrijfsvoering bijsturen, zullen we er nooit in slagen om de globale temperatuurstijging binnen aanvaardbare normen te houden. De inzet van de rechtszaken die Roger Cox en zijn vennoten in gang hebben gezet, is dan ook gigantisch.

Schokgolven

Overheden munten evenmin uit in daadkracht. Elk jaar pompen ze wereldwijd naar schatting nog altijd 500 miljard euro aan subsidies in de fossielebrandstofsector. De investeringen in hernieuwbare energie zijn een fractie daarvan. Het vakblad Nature rekende uit dat het verschil tussen wat overheden zeggen te zullen doen en wat ze effectief uitvoeren, tussen 2010 en 2020 vier keer groter is geworden. De ambities worden steeds hoger, maar de dagelijkse praktijk verandert nauwelijks.

Nic Balthazar is ontgoocheld in wat de Belgische Klimaatzaak, na zes jaar oeverloze vertragingsmanoeuvres van vooral de Vlaamse overheid, opgeleverd heeft. De rechters oordeelden wel dat de Belgische staat zijn inspanningen moet opdrijven, maar anders dan in Nederland legden ze geen normen op. ‘De rechter veroordeelde de Belgische overheden voor het schenden van onze mensenrechten’, stelt Balthazar. ‘Dan zou je toch verwachten dat er een reactie komt, dat politici hun verantwoordelijkheid nemen en een transitie in gang zetten, zoals in Duitsland twee weken na een vergelijkbaar vonnis is gebeurd. Je kunt de rechten van je bevolking niet aan je laars blijven lappen. Wij waren met 58.000 mede-eisers. Hun rechten op een leefbare toekomst zijn door de rechter erkend. Toch gebeurt er niets in dit bananenland. Niets.’

De Klimaatzaak heeft dan ook beroep aangetekend tegen het eerste vonnis. In Nederland gaat Shell eveneens in beroep tegen zijn veroordeling. Het voornaamste argument? Het heeft geen zin om één bedrijf te viseren voor een globaal probleem. In zijn communicatie lijkt Shell de grootste verantwoordelijkheid voor de klimaatopwarming trouwens in de schoenen van zijn consumenten te willen schuiven.

Roger Cox blijft evenmin bij de pakken zitten. Hij is van plan om een extra dimensie aan zijn strijd te geven, en nu ook ceo’s van grote vervuilers rechtstreeks te dagvaarden. Op die manier kunnen ze zich niet langer achter hun bedrijf en aandeelhouders verschuilen. Analisten zijn opnieuw verbouwereerd, maar ze durven zijn aanpak niet weg te zetten als irrealistisch, gezien de historische precedenten die hij de voorbije jaren creëerde.

Het hoeft niet te verbazen dat Cox door het Amerikaanse weekblad Time verkozen werd tot een van de honderd markantste persoonlijkheden van 2021. De tekst bij zijn portret werd geschreven door Al Gore. Hij had het over een overwinning van David tegen Goliath, die ‘wereldwijd schokgolven door bestuurskamers van grote bedrijven joeg’. Want voor het eerst werd een bedrijf juridisch aansprakelijk geacht voor een gebrek aan inspanningen in de strijd tegen de klimaatopwarming. Het is godgeklaagd dat daar een bevlogen advocaat en een paar breeddenkende rechters voor nodig waren.