Waarom de boeren boos zijn: ‘Mensen hebben een idyllisch beeld van de landbouw. Alleen in crisis krijgen ze de realiteit te zien’

In Nederland laait het stikstofdebat weer op. Komt daarmee ook het boerenprotest terug? De protesten zijn hoe dan ook een gevolg van ‘de hoogmoed van de politiek’, stelt de Nederlandse journalist Dick Veerman. ‘De boer is de kanarie in de kolenmijn voor de rest van de samenleving.’

Zowat een jaar geleden rezen hevige boerenprotesten op in verschillende Europese landen. Eerdere betogingen van landbouwers hadden een duidelijke aanleiding, zoals te lage prijzen. Deze keer ging het om een bonte mengeling van grieven. Dat was nieuw.

Dick Veerman, hoofdredacteur van Foodlog, en zijn redacteur Elske Gravesteijn schreven er een boek over: Daarom zijn boeren boos. Dat deden ze samen met vijftien Nederlandse en Vlaamse experts, onder wie ook landbouweconoom Tessa Avermaete (KU Leuven).

Was niet alles al gezegd en geschreven over het protest?

Dick Veerman: Ik kreeg al jaren de vraag om in een quote van een à twee minuten op radio of tv uit te leggen wat nu eigenlijk het probleem is. Maar achter ieder element dat je dan aanraakt, gaat een complexe realiteit schuil van zaken die met elkaar verbonden zijn. Voedselprijzen, stikstof, vrijhandel, ruimtelijke ordening, klimaat, het onderhandelingsspel tussen voedingsfabrikanten en supermarkten… Die gelaagdheid wilden we vatten.

We gaan voor het eerst uitgebreid in op het historische ontstaan van de problemen, maar ook op de ecologische aspecten. Landbouw vindt plaats in de natuur, en zet die natuur voortdurend naar zijn hand. We kunnen ervoor kiezen om meer rekening te houden met het milieu, maar in de huidige context kunnen landbouwers dat niet zomaar even in hun eentje.

Kunt u toch eens eenvoudig uitleggen waarom de boeren boos zijn?

Veerman: Landbouwers zijn vanaf de jaren 1960 collectief groot gemaakt door het Europese landbouwbeleid, maar eigenlijk is deze groep geen collectief. Het zijn individuele ondernemers, al bewerken ze als groep zo’n beetje de helft van de grond in landen. Nu verwachten we dat ze de milieu- en natuurimpact die dat met zich meebrengt oplossen in een volledig geliberaliseerde markt.

Als onderliggende partij in de keten kunnen ze hun extra kosten en risico niet doorrekenen aan hun afnemers. Pas als de kruik barst, verenigen ze zich. Ze kunnen niet pro-actief zijn. Dat is zo’n beetje de tragiek van de boerenprotesten.

‘Enkel een eerlijke prijs kan de woede van de boeren bedwingen’

Tessa Avermaete: We hebben in het boek Nederland en Vlaanderen samen genomen, omdat de landbouw en de problemen er vergelijkbaar zijn. Het zijn allebei relatief dichtbevolkte gebieden waar vooral aan intensieve landbouw wordt gedaan, en met een grote veestapel. Maar op de boekvoorstelling kwamen er ook belangrijke verschillen aan het licht. In Vlaanderen heb je maar enkele grote boerenbewegingen en die hebben het oor van Jo Brouns (CD&V), de minister van Landbouw. Hier bestaat het maatschappelijk middenveld nog. In Nederland is er veel meer versnippering en verdeeldheid onder de boeren. Als gevolg daarvan neemt een Nederlandse boer zijn lot meer in eigen handen. 

Veerman: Klopt. Jonge Nederlandse boeren kijken naar de hele keten omdat de overheid te verdeeld is en te weinig moed heeft om fundamentele keuzes te maken: waar past landbouw en waar niet meer? Het beleid heeft geresulteerd in generieke milieu- en natuurwetten die knellen op plaatsen waar aan landbouw wordt gedaan.

Dat dwingt de boeren in een keurslijf, en verklaart mee waarom met Caroline van der Plas een sterke boerenpartij opstond (de BoerBurgerBeweging, nvdr). In Vlaanderen komen jullie er wel uit, naar mijn gevoel. In Nederland zit de boel op slot. Niet voor niets stuurt Roy Meyer, voorzitter van Nederland Agrarisch Jongeren Kontakt, stilletjes aan op een soort nieuw sociaal contract met de samenleving. De politiek krijgt het bij ons al sinds 2019 niet meer voor elkaar.

Het beleid speelt dus een grote rol.

Veerman: Veel heeft volgens mij te maken met de hoogmoed van het progressieve denken, ‘alles is maakbaar’ vanuit een top-down sturende overheid in een al 40 jaar sterk geliberaliseerde wereld. Dat is een breder probleem van de politiek.

Ik geef in het boek het voorbeeld van Duitsland, waar iedereen verplicht een warmtepomp moest aanschaffen om te verduurzamen. Dat beleid bleef van kracht toen het gas niet langer uit Rusland kwam. De overheid ging niettemin gewoon door met het sluiten van de kerncentrales en schakelde de bruinkoolcentrales weer in. Boeren lijden al langer onder dit soort absurdisme, dat ze ten volle ervaren met de focus op milieu en natuur. Zo bekeken zijn ze de kanarie in de kolenmijn.

Jullie hekelen ook ‘naïeve oplossingen’ om boeren te helpen.

Avermaete: Je hoort vaak dat we meer kleinschaligheid in de landbouw nodig hebben, of meer biologische landbouw. Niets mis met bijvoorbeeld de korte keten, daar valt bovendien nog een mooi inkomen uit te halen – wat het ook duurder maakt voor de consument, natuurlijk. Alleen gaat het hier om een heel klein volume, dat niet representatief is voor de rest van de landbouw en zijn problemen. Toch is het dat idyllische plaatje van onze voedselproductie dat mensen meestal zien in de media. De echte realiteit van de boeren komt alleen aan bod als het crisis is. 

Hoe ziet het landbouwbedrijf van de toekomst er dan wel uit?

Veerman: Er is natuurlijk niet één model. Verschillende soorten landbouwbedrijven zullen naast elkaar blijven bestaan, ook de nicheboerderijen. Maar ik denk dat we meer vanuit het landschap zullen denken, en met het oog op betaalbaar voedsel. Alles draait om ruimtelijke ordening in de Lage Landen.

Avermaete: We bieden in het boek ook perspectief aan de boeren als ondernemers. Ik geloof dat vooral circulariteit toekomst heeft. Niet noodzakelijk op bedrijfsniveau, wel op regionaal niveau. In de geopolitieke context willen we de landbouw qua input minder afhankelijk maken van export. Welnu, dat kan ook ecologische en sociale voordelen hebben. 

Tot slot, wat wordt het volgende struikelblok voor onze boeren?

Veerman: We hadden de mestcrisis, nu is stikstof terug van nooit helemaal weggeweest. Volgens mij is waterkwaliteit als volgende aan de beurt. Ik merk dat sommigen nog in ontkenning leven, maar als het debat hier onder Europese druk losbarst, krijgen we weer ruzie in de tent.

Vergeet niet dat we nog steeds geen duidelijke keuze hebben gemaakt over hoe het met de landbouw verder moet. Als samenleving zijn we de sector te vervuilend gaan vinden. Je kunt je zelfs de vraag stellen: willen we nog serieuze landbouw in een duur land met torenhoge grondprijzen?

Avermaete: In Vlaanderen wordt ook de vraag belangrijk: wie zal eigenaar zijn van het landbouwareaal, en wie bewerkt de grond? Grote landbouwbedrijven worden steeds groter, die trend stop je niet. Maar zo wordt het wel heel moeilijk voor starters, haast onmogelijk, om grond te verwerven. In Italië zie je trouwens al dat Chinese ondernemers landbouwgrond kopen. Zal dat hier ook gebeuren, en vooral: willen we dat? Ik denk wel dat onvermijdelijk meer investeerders landbouwgrond zullen kopen, die dan boeren zoeken om hun grond te bewerken.

‘Boeren gebruiken geweld omdat ze weten dat de politici er bang voor zijn’