‘Ook het moeras verdient een prominente plaats in het verhaal van Vlaanderen’

‘Het zou zinvol zijn om werk te maken van eerherstel voor het moeras’, schrijft Hendrik Schoukens in een bijdrage waarin hij heden en verleden met elkaar verbindt. ‘Moerassen hebben al vaker een doorslaggevende rol gespeeld in de geschiedenis.’

De verkiezing van Kevin McCarthy als Kamervoorzitter in de Verenigde Staten had héél wat voeten in de aarde. Een aantal Republikeinse hardliners haalde de moerasmetafoor uit de kast. Het bestaande politieke systeem is door en door corrupt en moet op de schop. Toch zou het zinvol zijn het moeras eerherstel te geven in tijden van klimaatcrisis. Hoog tijd voor een nieuwe visie op het moeras, dat trouwens ook een prominente plaats dient te krijgen in het verhaal van Vlaanderen, zowel wat het verleden als de toekomst betreft.

Swamp cartel

Het politiek schouwspel in het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden deed vele Europese waarnemers de wenkbrauwen fronsen. Ondanks hun, weliswaar nipte, meerderheid, slaagde de Republikeinse partij er maar niet in Kevin McCarthy als speaker te benoemen. Voor het eerst in meer dan honderd jaar waren daarvoor meer dan 15 stemrondes nodig. In de Verenigde Staten richten een aantal republikeinse hardliners hun pijlen op het zogenaamde ‘swamp cartel‘, waarin ook McCarthy werd geviseerd. Hij stond symbool voor de verwerpelijke compromissendictatuur die het politieke klimaat in Washington kenmerkte. De Mexicaanse standoff tussen de verschillende facties republikeinen stuwde het aantal moerasmetaforen weer naar ongekende hoogten.

Het moeras staat hier uiteraard symbool voor het politieke gekonkel en de corruptie in Washington, dat ooit op moerassige gronden is gebouwd. ‘Als je het moeras droog wil leggen, kun je niet de grootste alligator de leiding geven’, zo stelde één van de dwarsliggers, Matt Gaetz, begin dit jaar. Hij voegde daaraan toe: ‘Ik kom Florida, ik weet waarover ik het heb’. En prompt nomineerde de dwarsligger Donald Trump als speaker.

Het was die laatste die de slagzin ‘Drain the swamp’ eerder al populair had gemaakt. Hij tweette die de zin meer dan 79 keer als hashtag in aanloop naar de presidentsverkiezingen van 2016. Het woord ‘swamp’ tweette hij zelf 75 keer in de vier jaar dat hij zelf aan de macht was.

(Lees verder onder het artikel.)

Vare, redde mihi legiones

Moerassen hadden lange tijd hun reputatie niet mee. Ze waren broeihaarden van ziekten, er woonden zonderlinge mensen ‒ misschien wel heksen ‒ en als men niet uitkeek verdwaalde men erin. Onoverwinnelijke legers gingen er hun ondergang tegemoet, zoals de Romeinse legermachine in Germanië meermaals mocht ervaren. De ondergang van drie legioenen in de beruchte slag bij Teutoburgerwoud in het jaar negen van onze tijdrekening, was deels te wijten aan het oordeelkundig gebruik van het landschap door de listige Cherusken-leider Arminius. Het gedrilde Romeinse leger werd in een hinderlaag gelokt. Het zat gekneld tussen woud en moeras, twee landschapselementen waar hun superieure techniek minder de doorslag gaf. 15.000 soldaten lieten er het leven in een veldslag die maar liefst drie dagen duurde. Het water van het veen kleurde rood. De Romeinse generaal Varus pleegde zelfmoord aan de rand van het moeras, toen hij inzag dat er geen uitweg mogelijk was. Keizer Augustus voelde zich vernederd. ‘Vare, redde mihi legiones’ (vrij vertaald: ‘Varus, geef mij mijn legioenen terug’), zou hij vertwijfeld geroepen hebben wanneer hij het nieuws hoorde. 

Enkele jaren later was het bijna weer prijs. Tijdens de eerste wraakcampagnes van Germanicus, die de schande van Teutoburg diende uit te wissen en een deel van de verloren veldtekens terugvond, raakte een deel van de legioenen opnieuw verstrikt in een veenmoeras. Het kon slechts via een boomstamweg worden overgestoken. Opnieuw zag Arminius zijn kans schoon voor een Germaanse overwinning. De Romeinse generaal Aulus Caecina Severus slaagt er slechts met grote moeite in de ponti longi over te steken, omdat deze reparatie behoefde. Na vele tegenslagen en op het randje van de nederlaag, herwinnen de Romeinse legioenen hun moed en drijven ze de Germaanse troepen terug. Toch moeten ze hun bagage in het moeras achterlaten. Ontredderd bereikten ze de Rijn, die de volgende vier eeuwen de noordelijke grens van het Romeinse rijk zou vormen.  

Het sluwe gebruik van moerassen en veengebieden had het Romeinse wereldrijk op de knieën gedwongen.  

De moerasslag nabij Kortrijk 

Het was niet de laatste keer dat het moeras een doorslaggevende rol speelde in militaire confrontaties. Het kwam vooral de underdogs ter hulp.  

Flash forward van de oudheid naar de befaamde Guldensporenslag. Ook het fiere Franse ridderleger miskeek zich op de drassige condities van de Groeningenkouter in 1302. Hoewel het nog de vraag blijft in welke mate het slijk ook in juli van dat jaar het doorslag had kunnen geven, omdat het debiet van de Groeningebeek dan allicht lager ligt, verwees ook Hendrik Conscience naar de ‘vochtige en moerassige weiden, waerin de voeten der peerden zeer diep zinken moesten’. Met behulp van drassige gronden werd het onmogelijke alsnog realiteit. 

(Lees verder onder het artikel.)

En ook in het ‘Verhaal van Nederland’ – hoe kan het ook anders – spelen moerassen onbedoeld een hoofdrol. De Friezen beleefden in de vroege Middeleeuwen hun hoogdagen doordat hun kustgebieden deels afgesloten werden van de rest van het vasteland. Dat binnenland lag immers vol met ondoordringbaar veenmoeras. De Friezen richten zich op de zee- en rivierenhandel, die als nooit tevoren bloeide. 

Met de ontwatering van het uitgestrekte veenmoeras in Nederland, door het graven van slootjes en het gebruik van de karakteristieke windmolens, veranderde uiteindelijk het uitzicht van Nederland.  

Toch blijven moerassen het verschil maken in militaire conflicten.  

Zelfs de Russische aanval op Kiev stokte in de lente van 2022 toen de Oekraïners eertijds gedraineerde wetlands rondom de Irpin-rivier terug onder water zetten. Het gebied was eerder gedraineerd in Sovjet-tijd.

Het wilde moeras als toevluchtsoord

Moerassen, lagunes en venen fungeerden lange tijd als antipode van de menselijke beschaving. Waar die natuur enkele duizenden jaren terug nog werd vereerd binnen animistische religies, was dat met de opkomst van de landbouw en steden nu anders. Het mantra luidde voortaan: dominéér de natuur. Dat stond overigens ook met zoveel woorden in de Bijbel: de natuur is er exclusief voor de mens en moet de mens dienen. Later werd de onttoverende natuur iets dat buiten ons stond. ‘Drain the swamp’ stond symbool voor een beschavingsoorlog.

Toch bleek het moeras ook een toevluchtsoord in tijden van onrust. Neem nu de stichting van Venetië, een stad die letterlijk gebouwd was op eilanden in een lagune. In de nasleep van de invallen van de Hunnen van Attila in Italië zochten vele inwoners van steden als Padua, Treviso en Altino hun toevlucht in de moerassen. Ten tijde van de val van het West-Romeinse Rijk bleek de lagune strategisch erg interessant. Vanop het land konden grote legers de schuchtere stad niet belegeren, terwijl de verraderlijke zandbanken ook een aanval vanop zee onmogelijk maakte. Eerder hadden had de Romeinse keizer Honorius het door moerassen omgorde Ravenna reeds tot hoofdstad van zijn verzwakte rijk gemaakt in 402. Een kleine tiental jaar later bleek dat een goede zette toen Rome, dat makkelijker toegankelijk bleek, ten prooi viel aan de troepen van de misnoegde Gotische generaal Alarik.

Evenzeer een curiosum is dat er tijdens de Franse Revolutie in de Nationale Conventie wel een groep parlementsleden werd aangeduid met de term ‘le Marais’ (het ‘moeras’). Maar die naam kregen ze allicht omwille van het lokaal waarin de vergaderingen plaatsvonden. De meer revolutionaire ‘Montagnards’ bevonden zich op de hogere tribunes, terwijl de grote middengroep, ‘le Marais’, zich qua locatie, net als in een natuurlijk landschap, tussen de heuvels en bergen, in de vlakte bevond. Op de parterre dus.

Drenare la palude

Later bleken in de twintigste eeuw vooral autoritaire leiders hun pijlen te richten op moerassen. Trump vormt geen uitzondering. Nadat de Romeinen en vele pausen er hun tanden op stuk hadden gebeten, was de drooglegging van de Pontijnse moerassen nabij Rome een prestigeproject van de fascistische regering van Benito Mussolini. De lastige wildernis – door de aanwezigheid van de malaria-mug moeilijk te onderwerpen – dolf het onderspit. Sindsdien heet de streek Agro Pontino.  

(Lees verder onder het artikel.)

Mussolini gebruikte toen meermaals de  frase ‘drenare la palude’. Italiaans voor ‘drain the swamp’. Of wat dan gezegd van de drooglegging van de Mesopotamische moerassen ‒ door sommigen aangeduid als de ‘tuin van Eden’ ‒ door Sadam Hoessein in het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw, deels als manier om de opstandige stammen rondom Basra onder de knoet te krijgen?

Geen voorrecht voor rechts

Toch was het gebruik van de ‘drain the swamp’-metafoor geen exclusief voorrecht voor rechtse en extreem-rechte politici. Eén van de eerste keer dat de metafoor werd gebruikt was door Viktor L. Berger, de stichter van de sociaal-democratische partij in de Verenigde Staten. In een boek met de titel Capital Opinion, dat werd gepubliceerd in 1912, schreef hij ‘we should have to drain the swamp — change the capitalist system — if we want to get rid of those mosquitos.’ In het boek ‘A Freedom Budget for All Americans’ (1966) schreven Philip Randolph en Bayard Rustin dat ‘(t)he breeding grounds of crime and discontent will be diminished in the same way that draining a swamp cuts down the breeding of mosquitoes and the causes for discrimination will be considerably reduced’.

Het was vooral Ronald Regan die de slagzin terug populair maakte in zijn gevecht tegen ‘big government’. In zijn presidentiële campagne uit 1976 perfectioneerde hij de moerasretoriek: ‘Sometimes, when you are up to your elbows in alligators, it is hard to remember your original objective was to drain the swamp. I think we can drain the swamp. We can take on the Washington system. We can change from remote control to personal control of our lives.’

Toch liet ook de Democratische Partij zich niet onbetuigd. Toen Nancy Pelosi, de voorganger van Kevin McCarthy, in 1996 werd verkozen als speaker van het Huis van Afgevaardigden, betoogde ze dat ze moeras zou draineren in een Congres dat al te lang gecontroleerd was door Republikeinen.

Vlaams Andalusië

Hoewel ‘drain the swamp’ dan wel geen slagzin werd in de nationale politiek in België, was hier ook sprake van een massale drooglegging. We lijken wel collectief vergeten dat ons Vlaamsche landschap vroeger bij uitstek werd gekenmerkt werd door een divers pallet van drassige weides, moerassen, lagunes en veengebieden. Het droogleggen ervan vormde ook hier lange tijd een daad van goed burgerschap, net als in Nederland.  

Ons landschap verdroogde zienderogen. We zijn de voorbije zestig jaar maar liefst 244.000 hectaren met plassen, meren, moerassen en venen verloren. Die gebieden zijn drooggelegd voor landbouw, huizen, wegen en bedrijven. De gevolgen lieten zich raden. De moerassen verdwenen en Vlaanderen werd één van de droogste regio’s van Europa. Het Andalusië aan de Noordzee.

Hoewel het draineren van moerassen sinds het midden van de jaren negentig in Vlaanderen vergunningsplichtig is gemaakt, was het wachten tot enkele jaren terug voor een kentering.

(Lees verder onder het artikel.)

Met de lancering van de Blue Deal, trok de Vlaamse Regering voor het eerst expliciet de kaart van het moeras. Moerassen zijn immers nuttig als buffer in tijden van droogte en intense neerslag. Ze houden water vast, een zege bij hittegolven. Maar ze fungeren ook als buffer in tijden van intense buien en overstromingen. Moerassen redden levens. Ze zijn een toevluchtsoord voor bedreigde soorten.

Het moeras als baken

Moerassen zijn niet alleen helden in de oorlog, maar ook in het slurpen van CO2. Net als moerassen en bossen slaan zij CO2 op, wat cruciaal kan zijn om verdere opwarming van de aarde tegen te gaan. Dat bleek recent nog uit een Nederlands onderzoek, dat werd gepubliceerd in het gezaghebbende tijdschrift Science. Hoewel verschillende types van moerassen, waaronder hoog- en laagvenen, mangrove en zeegrasvelden slechts 1% van het totale aardoppervlak beslaan, staan ze in voor meer dan 20% van alle CO2 die door de natuur wereldwijd door opgenomen. Wanneer we kijken naar de hoeveelheid CO2-opslag per vierkante meter is het klimaatpotentieel van moerassen nog indrukwekkender.  

Moeras slaat zo’n vijf keer meer CO2 op dan bossen en vijfhonderd keer meer dan oceanen. In veengebieden stapelen veenmossen zich op tot lagen van meer dan tien meter. Doordat deze onder water staan, gaat het afbraakproces veel trager dan in bossen. Vergeet dus die mediagenieke boomplantacties, het onder water zetten van een gebied of de afwatering stopzetten is nog veel beter voor het klimaat.

In die zin is het hoopgevend dat Spanje twee jaar terug door het Hof van Justitie werd veroordeeld omdat het te weinig deed voor de bescherming van het unieke Doñana-wetland, één van de meest waardevolle moerasgebieden in Europa. Tijdens de vorige zomer waren de wetlands voor het eerst in mensenheugenis volledig opgedroogd. De aanhoudende drainage voor landbouwdoeleinden werd het gebied teveel. Spanje moet nu ingrijpen om het gebied te redden en de drainage aan banden leggen. Een moeilijke beleidsoefening, maar noodzakelijk om het moeras te redden. Zelfs de intensieve landbouw is ten dode opgeschreven als het moeras ooit verdwijnt. Want ook zij zijn uiteindelijk afhankelijk van de beschikbaarheid van water.

Rechtspersoonlijkheid voor moerassen?

Maar Spanje werd ongewild een frontrunner inzake de bescherming van moerassen toen het enigszins onverwacht aan de Mar Menor, een van de grootste zeewatermeren aan de Spaanse oostkust, rechtspersoonlijkheid had toegekend.

(Lees verder onder het artikel.)

Ondanks het feit dat het gebied een toeristisch walhalla was voor watersporters en deels een beschermd natuurgebied, kwam de lagune de voorbije jaren vooral in het nieuws omdat ze doden vissen uitspuwde. Een verfrissende duik in de groene soep, een mix van algen en waterplanten ten gevolge van het overmatige gebruik van bestrijdingsmiddelen en overbemesting in de intensieve landbouw, zat er niet langer in. Heel wat van onze groenten en fruit komen in de winter uit de steeds uitdijende serrecomplex rond Mar Menor, een arme regio in Spanje. De lagune leek wel een weeskind, niemand sprong ervoor in de bres. De belangen van de kassenteelt bleken te groot.

Hoewel de lokale besturen de duizenden aangespoelde vissen van de voorbije zomers eerst nog exclusief weten aan de hitte, vonden de bewoners rondom het meer het enkele jaren terug welletjes. Ze verzamelden meer dan 600.000 stemmen voor een wetgevingsintiatief, dat moet garanderen dat het meer eigen rechten krijgt.

Na het groen licht van de Spaanse senaat, krijgt de bedreigde lagune eigen rechten via een bijzondere wet. 230 Spaanse parlementsleden stemden voor, 30 onthielden zich en slechts 3 stemden tegen. De extreemrechtse partij Vox noemde de wet ‘juridische nonsens’, ‘ideologisch’ en een onverantwoorde stap richting een ‘ecocentrisch beleid’, waar de belangen van de mens niet langer centraal staan.

Dat laatste klinkt wat wrang, nu de lagune onder Europees recht reeds van bijzondere bescherming genoot. De Spaanse wet creëert drie organen, die samen de voogdij nemen over de beschermde natuur. Maar de wet staat ook toe dat elke fysieke of rechtspersoon namens de lagune naar de rechtbank kan trekken. Elke handeling die de rechten van de lagune schendt, wordt ongeldig verklaard. Dat gaat verder dan wat het Europees recht nu voorziet. In Vlaanderen zijn het voornamelijk milieuverenigingen en actiegroepen die naar de rechter kunnen stappen, in Spanje lijkt het ruimer te gaan. Ook zal de beheersstructuur die nu in het legen geroepen wordt, ook een uitgebreide vertegenwoordiging tellen van burgers en milieuverenigingen.

Het gaat dus niet louter om symboolwetgeving. De wet lijkt uit te sluiten dat korte termijn economische belangen het voortbestaan van de lagune in gevaar brengen. Recente ervaringen uit Ecuador, waar de natuur al sinds 2008 rechten in de Grondwet zijn toegekend, tonen aan dat rechtbanken niet langer terugdeinzen om bestaande vergunningen te overrulen wanneer deze bedreigde ecosystemen in gevaar brengen. Vorig jaar oordeelde een rechtbank daar dat de intrinsieke rechten van mangrovebossen niet langer ondergeschikt waren aan ontginning. Een belangrijk precedent.

Rechten aan moerassen toekennen lijkt vergezocht. Maar dat is het niet. In heel wat landen krijgt de natuur nu expliciet rechten toegekend. Ze vonden die inspiratie niet alleen in Ecuador, maar ook in Nieuw-Zeeland, Bangladesh en Colombia, alwaar via wetten of gerechtelijke uitspraken de rechten van rivieren reeds werden erkend. Dat gebeurde deels als tegemoetkoming aan de inheemse bevolking, die de voorbije eeuw veel schade hadden geleden door de drang naar ongebreidelde ontginning. Het toekennen van rechtspersoonlijkheid aan de natuur is idee dat in de jaren zeventig ook al werd geopperd door de vorig jaar overleden professor Christopher Stone in zijn bekende artikel ‘Should trees have standing?’ (1972). Als bedrijven rechtspersoonlijkheid kunnen krijgen, waarom dan de natuur niet?

(Lees verder onder het artikel.)

Het is niet noodzakelijk een revolutie. Eerder een evolutie. Niet alleen zijn de heel wat moerassen tegenwoordig Europees beschermd. Ze hebben in zekere zin al een intrinsiek bestaansrecht, dat door de rechtbank door milieuverenigingen kan worden afgedwongen. Zelfs zonder dat men die rechten expliciet zo benoemt, lijken ze binnen ons juridisch systeem nu wel aanwezig. Want ook bij ons kan het bestaansrecht van moerassen worden afgedwongen. Begin 2022 oordeelde de Raad van State nog dat zelfs een gebied dat, na jarenlange drainage, terug moeras was geworden, beschermd blijft. Zelfs wanneer het meerdere decennia als akker fungeerde.

Koolstofbommen

Toch is er reden voor bezorgdheid. Het moerasgebied in het Congobekken is cruciaal voor ons wereldwijde klimaat. De bodem van het grootste veengebied ter wereld bevat evenveel koolstof als er op drie jaar door alle menselijke activiteiten tezamen wordt uitgesloten. Het is niet alleen een biodiversiteithotspot maar ook de grootste koolstofsink ter wereld, meer nog dan het Amazonebekken. Het behoud van dit gebied tegen de ontginningszucht, is cruciaal om onze menselijke toekomst op deze planeet veilig te stellen. Tot 25% van de opgeslagen koolstofvoorraad, overlapt echter met concessies voor mijnbouw, houtkap en palm­olie­plantages. De Congolese overheid overweegt bovendien olie- en gas­winning in het regenwoud toe te staan.

Zelfs na het recente succesje bij de Biodiversiteitstop in Montreal, lijkt het gebied niet gered. Het Westen zal Congo moeten stevig betalen als het dit moerasgebied wil beschermd zien. Daar schuilt een zekere ironie in. Want de ontginning en ontsluiting van dit gebied sluit naadloos aan bij de koloniseringsretoriek die de Belgische overheid in dat gebied decennialang implementeerde. De wildernis toegankelijk maken, was deel van onze beschavingsmissie. 

Ondertussen denkt men ook in Nederland na over de rol van moerassen in het klimaatbeleid. Het eeuwenlange droogleggen van de veenmoerassen in Nederland, zorgt er bovendien ook voor dat Nederland verder wegzinkt. De dalende bodems zorgen voor bijkomende kosten, berekende het Nederlandse Planbureau in 2016. Tot 16 miljard. Veenherstel kan dit proces tegengaan.

Duelo a garratazos

De cirkel lijkt rond. Eerherstel voor het morsige moeras betreft in zekere zin dus ook lijfsbehoud. Net zoals men in Venetië nu ook denkt aan moerasherstel om toekomst van de stad te vrijwaren.

Of de Republikeinse hardliners hieraan dachten wanneer zij de voorbije weken duchtig de moerasmetaforen hanteerden bij hun strijd tegen de aanstelling van KevinMcCarthy, lijkt hoogst twijfelachtig. Het schouwspel deed onbewust denken aan het bekende schilderij van Goya, getiteld ‘Duelo a garrotazos‘. Het beeldt twee boeren uit die in de modder met knuppels vechten in plaats van elkaar te helpen zich uit het moeras te bevrijden. Ze zinken bij elke slag dieper weg. Het is misschien wel dé geschikte metafoor bij uitstel voor dit weinig fraaie rondje moeraspolitiek.  

Maar het schilderij schets op onbedoelde wijze ook de uitdaging waar wij als menselijke soort voor staan. In tijden van klimaatopwarming is het hoog tijd het moeras te herwaarderen en onze angsten voor de wildernis achter ons te laten. Het moeras dient een belangrijke plek te krijgen in onze Vlaamse canon en rechtsorde.   Het is dat, of verder wegzinken…in het klimaatmoeras.