Nieuwe trend: rechtszaken aanspannen om natuur- en milieuverenigingen monddood te maken

Greenpeace en Natuurpunt krijgen zware juridische claims met hoge schadevergoedingseisen te verwerken. Vooral grote bedrijven zijn hun inspanningen beu. Ook politici gaan soms in de remmen.

300 miljoen dollar. Zo veel geld eist het Amerikaanse fossielebrandstofbedrijf Energy Transfer van de milieuorganisatie Greenpeace voor haar steun aan het verzet tegen de aanleg van de Dakota Access Pipeline dwars door een indianenreservaat in de Verenigde Staten. Energy Transfer is eigendom van de Texaanse miljardair Kelcy Warren, al jarenlang sponsor van president Donald Trump.

In 2017 diende het bedrijf een klacht in tegen de Amerikaanse tak van Greenpeace. De beschuldigingen waren het orkestreren van het verzet tegen de pijplijn (verzet dat grotendeels door de getroffen indianengemeenschap gevoerd werd), het opzetten van een desinformatiecampagne en het aanzetten tot illegale actie. In 2019 verwierp een rechter alle klachten.

Amper een week later diende Energy Transfer een nieuwe klacht in tegen onder meer de koepelorganisatie Greenpeace International. Daarin wordt dus 300 miljoen dollar (288 miljoen euro) schadevergoeding geëist. Het is een klassieke SLAPP-procedure: Strategic Lawsuit Against Public Participation of ‘strategische rechtszaak tegen publieke participatie’. Het gaat om rechtszaken die puur aangespannen worden om kritische stemmen het zwijgen op te leggen.

Europees precedent

300 miljoen dollar zou het einde kunnen betekenen van de activiteiten van Greenpeace in de VS. Maar de gevolgen zijn nu al merkbaar. ‘Onze collega’s investeren zo veel in het verweer tegen de rechtszaak dat ze amper tijd hebben om zich te verzetten tegen de plannen van president Trump om het gebruik van fossiele brandstoffen te herwaarderen en klimaatmaatregelen terug te schroeven’, stelt Joeri Thijs van Greenpeace België.

Mede op advies van hoogleraar mediarecht Dirk Voorhoof (UGent), specialist in SLAPP-procedures, spant Greenpeace in Amsterdam, waar het zijn hoofdkantoor heeft, een anti-SLAPP-procedure aan. Het is weerwerk tegen SLAPP’s, omdat er schadevergoeding van SLAPP-claimers kan worden geëist voor het aanspannen van zinloze rechtszaken.

‘Het is de eerste keer dat zo’n procedure gevoerd wordt’, legt Voorhoof uit. ‘De basis is een richtlijn van de Europese Commissie die pas in mei 2026 van kracht wordt. Maar de Nederlandse regering heeft nu al geoordeeld dat het mogelijk is om in Nederland een vergoeding te krijgen voor iets wat in het buitenland is gebeurd. Greenpeace moet nu aantonen dat zijn vordering gegrond is, hoeveel kosten er zijn gemaakt en hoeveel schade het geleden heeft door de SLAPP-klacht.’

De Amerikaanse SLAPP is geen primeur voor Greenpeace. Greenpeace Italië heeft te kampen met een SLAPP-claim van energiegigant ENI. Greenpeace Frankrijk won vorig jaar een SLAPP-zaak aangespannen door energiereus Total Energies. Maar ook vorig jaar sloot de Britse afdeling van de ngo een minnelijke schikking met de fossielebrandstofreus Shell, die aanvankelijk 8 miljoen dollar (7,7 miljoen euro) schadevergoeding eiste voor acties van Greenpeace bij zijn boorplatformen in de Noordzee. Later werd de eis teruggebracht tot 1 miljoen dollar (960.000 euro).

Redders op zee

‘De schikking was een moeilijke beslissing’, zegt Joeri Thijs. ‘We gingen ervan uit dat het ons minder geld zou kosten dan de volledige procedure uit te zitten. Er is afgesproken dat we de volgende jaren geen acties rond boorplatformen op de Noordzee  doen – dat waren we sowieso niet van plan. We betalen niets aan Shell, maar geven 300.000 pond (363.000 euro) aan de Royal National Lifeboat Organisation, zeg maar de redders op zee. Het is niet ideaal, maar we moesten pragmatisch denken om onze werking niet nog meer te hypothekeren.’

Greenpeace België heeft samen met onder meer de vakbonden en mensenrechtenorganisaties als Amnesty International een Coalitie Recht op Protest opgezet, die onder meer voorstellen wil doen om het strafrecht zo aan te passen dat het minder gemakkelijk wordt om SLAPP-zaken aan te spannen.

‘Natuurbehoud ontaardt steeds meer in een grimmig gevecht’

Voorhoof bevestigt dat er in België nieuwe wetgeving nodig is om SLAPP’s te counteren: ‘Op 26 februari is er voor het eerst over gesproken in de commissie Justitie van het federale parlement. De partijen Groen en Ecolo hebben een wetsvoorstel geagendeerd om mogelijk te maken dat mensen en organisaties schadevergoedingen kunnen eisen als ze met een SLAPP te maken krijgen én dat er zware boetes kunnen komen voor SLAPP-indieners. Misschien neemt de regering het over en maakt ze er een wetsontwerp van. Er is tijd tot mei 2026 om het te regelen.’

Projectontwikkelaars

Het is trouwens dringend. ‘We zien de laatste jaren een sterke toename van SLAPP-zaken tegen onder meer milieu- en mensenrechtenverenigingen en tegen burgerinitiatieven, vooral als ze tegen bedrijven ingaan’, zegt Voorhoof. ‘Er zijn al cases geweest van projectontwikkelaars en vastgoedmakelaars die burgers die zich verzetten tegen bouwwerken met zware schadeclaims om de oren slaan. Het fenomeen is bedreigend voor de expressievrijheid. Volgens het Europees Hof voor de Mensenrechten vormen SLAPP’s zelfs een bedreiging voor de democratie.’

Ook voorzitter Ignace Schops van de Bond Beter Leefmilieu (BBL) stelt vast dat milieuorganisaties steeds vaker juridisch aangevallen worden: ‘Het is een nieuwe uitdaging. Het recht stelt grenzen aan de macht, zodat ook wie klein is, zwakker staat, armer is of een minderheid vormt op rechtsbescherming kan rekenen. Maar als recht moet buigen voor macht, wordt wie machteloos is ook rechteloos. Het risico wordt steeds acuter, zeker met de ontwikkelingen onder president Trump in de VS, die rechters compleet wil negeren.’

Schops is medebezieler van de Klimaatzaak, die bezorgde burgers tegen de Belgische overheid aanspanden om haar tot meer actie te bewegen in de strijd tegen de klimaatopwarming. ‘Er komt soms kritiek op natuur- en milieuverenigingen omdat ze rechtszaken tegen de overheid aanspannen. Maar wij vragen doorgaans louter dat die haar eigen wetgeving respecteert. Er worden in Vlaanderen elk jaar zo’n 80.000 omgevingsvergunningen uitgereikt. Tegen amper 1 procent ervan wordt geprocedeerd, maar in meer dan de helft van die gevallen wordt de vergunning vernietigd, wat impliceert dat de rechters oordelen dat er fouten zijn gemaakt. Die mogen toch gecorrigeerd worden?’

Milieubewuste rechters

Milieujurist Hendrik Schoukens (UGent) ziet een mogelijk verband tussen de toename van SLAPP-cases en de vaststelling dat rechters de laatste jaren gevoeliger werden voor de milieuregelgeving: ‘Dat wekt wrevel op, inbegrepen bij politici die elkaar op sociale media opjutten, wat heel duidelijk was in de stikstofcrisis. Als je daar als politicus in meegaat, kun je achteraf natuurlijk niet gemakkelijk terug zonder gezichtsverlies. Het is een zorgelijke ontwikkeling.’

Zo is er in Vlaanderen een ministeriële poging geweest om de toegang van burgers tot milieurechtszaken te beperken, maar die werd door het Grondwettelijk Hof vernietigd. Er is de onverkwikkelijke zaak van de kleine milieuorganisatie Dryade die een subsidie toegekend kreeg voor haar werk, maar de bevoegde minister van Omgeving Jo Brouns (CD&V) weigert ze uit te betalen, omdat de vereniging het aandurft om af en toe tegen een overheid te procederen.

Dryade kreeg nochtans gelijk van de Raad van State, maar ook dat arrest legt de minister naast zich neer – een teken des tijds. De vereniging stapt nu opnieuw naar de Raad van State en eist concreet 180.000 euro (de niet betaalde subsidie) en een niet nader genoemd bedrag voor schade geleden door het niet uitbetalen van de subsidie. Als de uitspraak gunstig is, kan Dryade desnoods een deurwaarder naar het kabinet van Brouns sturen om goederen te laten confisqueren ter waarde van het toegekende schadebedrag.

Lastige pottenkijkers

‘De boodschap wordt steeds duidelijker’, zegt Schoukens. ‘Men wil geen lastige pottenkijkers. Maar in een democratische samenleving wordt het primaat van de politiek gecounterd door afdoende garanties inzake transparantie, inspraak, toegang tot de rechter en controle door burgers en het middenveld. We zijn nu echter in de vervelende situatie beland dat zelfs gematigde organisaties als Natuurpunt te maken krijgen met juridische weerstand. Iedereen lijkt wel vogelvrij in de sector van natuur- en milieubescherming.’

Tegen de afdeling Beheer van Natuurpunt (en twee kleinere verenigingen) loopt een klacht wegens zogenaamd illegaal verkregen staatssteun. Niemand wil zeggen over welk bedrag het gaat, maar het zou de vereniging er bij verlies toe kunnen verplichten om natuurgebieden te verkopen. Natuurpunt gaat er vanuit dat het zo’n vaart niet zal lopen, maar moet wel investeren in juridische verdediging, geld en middelen die niet elders ingezet kunnen worden, wat ongetwijfeld deels de bedoeling is.

Waar gaat het over? In 2013 begon de vereniging van privélandeigenaars Landelijk Vlaanderen, die voor dat doel een Vlaamse Vereniging voor Gelijkberechtiging Natuurbeheer (VVGN) oprichtte, een zaak om af te dwingen dat ook privé-eigenaars, en niet alleen natuurverenigingen, overheidssubsidies kunnen krijgen voor de aankoop van natuurgebieden. Dat werd in 2017 met een nieuw natuurdecreet mogelijk. De rechtszaak werd on hold gezet, maar in 2022 werd ze nieuw leven ingeblazen toen het voorzitterschap van de VVGN overgenomen werd door reder-miljardair Nicolas Saverys: een jager die zich in een krant al verkneukelde in het faillissement van Natuurpunt.

In Nederland troffen natuurorganisaties onlangs een schikking met vergelijkbare klagers. Ze beslisten om 80 miljoen euro te storten in een fonds, waarmee privé-eigenaars aan natuurbeheer kunnen doen. Dat werd eveneens verkocht als een ‘pragmatische beslissing om erger te voorkomen’. De subsidiecultuur is in Nederland echter compleet anders dan bij ons, dus vergelijking met de Vlaamse situatie houdt geen steek.  

Algemeen belang

De VVGN diende een klacht in bij de Europese Commissie. Omdat Natuurpunt ‘commerciële activiteiten’ zou ontwikkelen, zoals wafelenbak, houtverkoop en het uitbaten van cafetaria, zou het geen vzw zijn, maar een commerciële onderneming, en die mag niet zomaar overheidssubsidies krijgen. Als de Vlaamse overheid het subsidiesysteem op voorhand had afgetoetst bij de Commissie, zou er geen vuiltje aan de lucht geweest zijn. De klagers vorderen nu echter dat alle subsidies die Natuurpunt tussen begin 2003 en eind 2017 kreeg, worden terugbetaald, inbegrepen interesten.

Er wordt ook al gemord over het feit dat Natuurpunt ‘in de top twintig’ staat van Vlaamse landbouwbedrijven die Europese landbouwsubsidies krijgen. In werkelijkheid gaat het om geld voor plattelandsontwikkeling dat Natuurpunt krijgt via het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB), een overheidsinstantie dus. Ook andere verenigingen en gemeentes maken er gebruik van om aan natuurbeheer te doen, dikwijls samen met landbouwers. Verweving van natuur en landbouw is een belangrijk element in het huidige landbouwbeleid.

Natuurpunt ontkent ten stelligste dat het commerciële activiteiten uitvoert. Ja, het verkoopt af en toe hout, maar dat wordt niet voor verkoop gekweekt, wel gekapt voor natuurbehoudsdoeleinden. Ja, er wordt weleens een wafelenbak gehouden of warme chocolademelk geschonken, maar dat is nodig om lokale werkingen te financieren. Zelfs voor gesubsidieerde natuuraankopen moet Natuurpunt 10 tot 30 procent van het bedrag zelf ophoesten.

De vereniging werkt trouwens uitsluitend voor het algemeen belang, niet voor profijt. Met de overheidssubsidies voert ze taken uit die de overheid in principe zelf zou moeten doen, onder meer onder druk van Europese regelgeving, maar delegeert naar een organisatie die duizenden gemotiveerde vrijwilligers kan inzetten om een deel van het werk onbezoldigd uit te voeren. Dat mag dus niet in de ogen van sommige rijkelui die geen lastpakken op ‘hun’ platteland willen en daarvoor dure advocaten inschakelen.  

Natuur en milieu zitten vandaag in de hoek waar de klappen vallen. Terwijl aandacht voor natuur en milieu meer dan ooit nodig is om onze wereld leefbaar te houden, zeker voor de volgende generaties.

50 jaar Natuurhulpcentrum: ‘Het is schrijnend hoeveel mensen dieren louter als consumptieproducten zien’