Natuurbehoud: procederen tegen overheid is vaak succesvol

Milieuverenigingen en geëngageerde burgers procederen steeds meer tegen overheden om vergunningen aan te vechten. In veel gevallen hebben ze succes.

‘Mensen denken dikwijls dat het geen zin heeft om een vergunning verleend door een overheid aan te vechten’, zegt Bert De Somviele van de natuurvereniging Bos+. ‘Ze denken automatisch dat het een verloren zaak is. Maar dat is het niet. Elk jaar worden er in Vlaanderen zo’n 400.000 omgevingsvergunningen aangevraagd, meestal voor infrastructuurprojecten. Een duizendtal ervan wordt aangevochten, dikwijls met succes. Maar veel dossiers blijven onder de radar. De aanvragen zouden beter opgevolgd moeten worden om een verdere aantasting van onze open ruimte tegen te gaan.’

De juridische strijd tegen een omgevingsvergunning is vaak succesvol omdat veel aanvragen erg onzorgvuldig zijn opgesteld. ‘Maar het vergt inspanningen, ook financiële’, waarschuwt De Somviele. ‘De overheid maakt het haar burgers niet gemakkelijk door de procedures onoverzichtelijk te houden. Je moet constant op je hoede zijn om te vermijden dat je een deadline of een document mist.’

De Somviele vertelt hoe hij tijdens een radiogesprek met toenmalig minister van Leefmilieu Joke Schauvliege (CD&V) onverwacht geconfronteerd werd met de bewering dat er tussen 2010 en 2012 in Vlaanderen 8000 hectare bos bij was gekomen. ‘Daarmee zouden we wereldkampioen bosuitbreiding geweest zijn’, stelt hij. ‘Maar de uitbreiding betrof vooral “spookbossen”, die een gevolg waren van een aanpassing van het automatisch karteren van bosoppervlak aan de hand van luchtfoto’s. Grote tuinen waren ineens bos geworden, net als vele snippertjes struikgewas.

‘Zelfs serres werden als bos ingekleurd. Een groot deel van de nieuwe bossen was dus geen bos. Maar om dat aan te kunnen kaarten, heb je lokale mensen met terreinkennis nodig, en de wil om te helpen met het opstellen van dossiers. De geëngageerde burger is cruciaal in onze strijd voor een betere leefomgeving.’

Bezwaar indienen

De Somviele sprak op een bijeenkomst die Bos+ samen met Greenpeace organiseerde voor mensen die strijden voor een betere leefomgeving. De in milieurecht gespecialiseerde advocaat Johan Verstraeten was uitgenodigd om toelichting te geven. Zijn eerste advies was: zo veel mogelijk bezwaar indienen tegen procedures – dat kan zonder veel juridische lasten en kosten. In tegenspraak met wat de Vlaamse regering mensen probeert wijst te maken, hoeft iemand geen persoonlijk belang bij een zaak te hebben. Een algemeen belang, zoals het behoud van natuurwaarden, volstaat.

Bezwaren worden soms bijna automatisch verworpen door vergunningverlenende instanties, zelfs als er honderden zijn ingediend. In Knokke-Heist is er een grote verzekeringszaak rond tientallen huizen die schade opliepen door een nieuwe verkaveling. Buurtbewoners hadden bezwaar ingediend tegen de vergunning, omdat er onvoldoende rekening was gehouden met de mogelijke gevolgen van het wegpompen van grondwater. De bezwaren werden hooghartig weggewuifd.

‘Belangrijk is oog te hebben voor de ­salamitechniek’, zegt Verstraeten: ‘Over­heden hebben er een handje van om aanvraagdossiers in luikjes op te splitsen om te kunnen ontsnappen aan de verplichting om een milieueffectenrapport op te stellen. Een klassieker is het aanvragen van een bouwvergunning zonder te melden dat er grondwater zal worden weggepompt – dat komt dan later. Maar de praktijk is verboden en is een sterk argument tot vernietiging van een vergunningsaanvraag. Overheden moeten hun eigen regels volgen. Burgers en milieu­organisaties kunnen hen verplichten ­grondig te werk te gaan bij hun besluitvorming. Als bezwaren verworpen worden, is een juridische beroepsprocedure bij de Raad van State of de Raad voor Vergunnings­betwistingen mogelijk. Vaak met succes.’

Verstraeten waarschuwt voor trucjes. Zo doet een overheid in de eerste correspondentie over onteigeningen niet zelden alsof alles al beslist is en men dus geen kans heeft om eraan te ontsnappen. Maar dat is zo goed als nooit het geval. Je hebt altijd het recht om een bezwaar in te dienen. (Mensen kunnen trouwens een uitgebreide rechtsbijstandsverzekering nemen, die de kosten van procedures tegen vergunningen dekt, maar uitsluitend als er persoonlijke belangen in het spel zijn, zoals een onteigening.)

Soms wordt een vergunningsaanvraag op de valreep teruggetrokken als de aanvrager voelt dat ze met succes juridisch bestreden zal worden, om ze vervolgens in licht gewijzigde vorm opnieuw in te dienen. De kosten die een procederende burger of vereniging al gemaakt heeft, kunnen echter niet worden teruggevorderd – de overheid zelf werkt met belastinggeld. Dat kan uitmonden in een uitputtingsslag. Het speelde mee in de strijd tegen een vergunning voor het pretpark Plopsa Aqua in de rand van Mechelen.

Intimidatie

Af en toe krijgen burgers die beroep aantekenen tegen een vergunning te maken met juridische intimidatie, vooral door projectontwikkelaars. Die stappen naar de rechter om een zware schadevergoeding te eisen wegens ‘vertraging van hun plannen’. Maar rechters gaan er niet gemakkelijk op in. Op 29 januari 2024 vonniste de Brusselse rechtbank van eerste aanleg dat een projectontwikkelaar zelf een schadevergoeding moest betalen aan de mensen die hij had gedagvaard.

Advocaat Verstraeten stelt dat rechters steeds meer aandacht hebben voor de naleving van de ‘natuurtoets’, die poneert dat er geen vermijdbare schade van projecten aan natuurwaarden meer mag zijn. Het gebeurt op verschillende niveaus. Een vrederechter in Lier vonniste in 2021 op verzoek van natuurliefhebbers dat twee oude eikenbomen mochten blijven staan, ondanks het feit dat sommige buurtbewoners ze weg wilden wegens ‘overlast door afgevallen bladeren’. De Raad voor Vergunningsbetwistingen liet een verkaveling hertekenen om bomen te kunnen sparen. In het Limburgse Kaulille werd 120 hectare bosrijke natuur gevrijwaard van zandwinning na een uitspraak van de Raad van State, met als belangrijkste argument dat bossen belangrijk zijn in de strijd tegen de klimaatopwarming.

Burgerbewegingen slagen er geregeld in een verschil te maken. Philip Croes is de stuwende kracht achter de vzw Semper Ferraris, die in 2020 met succes procedeerde tegen de verkaveling van een zogenaamd Ferrarisbos in het Vlaams-Brabantse Rotselaar. Dat is een bos dat al op de eerste kaarten van Vlaanderen staat: de Ferrariskaarten uit de jaren 1770. Ferrarisbossen zijn oud en dus vaak heel waardevol.

De vzw richt zich ook op het behoud van de Vlaamse bossen die ‘zonevreemd’ op het gewestplan liggen en dus officieel geen bos zijn – onze administratie maakt soms rare kronkels. Ze gaat daarbij soms een stap verder dan andere verenigingen. Ze diende bijvoorbeeld een klacht met burgerlijkepartijstelling in tegen de burgemeester en schepenen van Rotselaar om te vermijden dat ze systematisch verkavelingsaanvragen zouden blijven vergunnen.

‘Het werkte’, vertelt Croes. ‘De gemeente Rotselaar besliste om geen verkavelingsaanvragen in open ruimte meer goed te keuren. De provincie doet het wel – provincies keuren zo goed als alle vergunningsaanvragen goed. Daar procederen we dan tegen, dikwijls met steun van verenigingen als Bos+ en Greenpeace. Tot dusver hadden we altijd succes. Het kost wel handenvol geld, zo’n 6000 euro per procedure. Dat verzamelen we via crowdfunding of initiatieven van vrijwilligers die, bijvoorbeeld, de terreinen van Rock Werchter afvalvrij maken na een festival.’

Moratorium

In Brussel heeft de vzw We Are Nature.Brussels, een collectief van burgerbewegingen met hun eigen strijd voor het behoud van stadsnatuurwaarden, de Brusselse gewestregering voor de rechter gedaagd met als belangrijkste eis een moratorium op bouwen in de open ruimte. Negenhonderd mensen stelden zich mee burgerlijke partij. Ze willen onder meer het Kwartelveld in Watermaal-Bosvoorde, de Josaphat-site in Schaarbeek en het Wiels-Marais in Vorst vrijwaren van ‘ontwikkeling’.

‘We dienden een ingebrekestelling in, maar daar hebben we nooit antwoord op gekregen’, zegt woordvoerder Soren Stecher-Rasmussen. ‘Dus zijn we overgestapt op een dagvaarding. We zijn niet tegen de regering. We willen de ministers enkel helpen bij het uitvoeren van hun eigen beleid. Ze willen zelf iets doen aan de systematische vernietiging van natuur in de stad, omdat natuur cruciaal zal zijn in de strijd tegen de gevolgen van de klimaatopwarming. We strijden dus voor het algemeen belang.’

Ook de milieuvereniging Dryade, vernoemd naar de bosnimfen uit de Griekse mythologie die mensen bestraffen als ze bomen beschadigen, focust op ‘strategisch procederen’: een overheid juridisch verplichten om iets te doen wat nodig is. De Klimaatzaak, die na veel juridisch gedoe een vonnis haalde waarin rechters de overheden in ons land verplichtten om strakkere maatregelen in de strijd tegen de klimaatopwarming te nemen, is er een voorbeeld van.

Overheden zijn als de dood voor strategisch procederen en proberen de bal terug te kaatsen met het argument dat rechters niet aan politiek mogen doen. Maar dat werkt steeds minder. Zo vonniste de Brusselse rechtbank van eerste aanleg op 10 oktober 2018, op verzoek van Greenpeace, dat de Vlaamse overheid dringend een ‘luchtkwaliteitsplan’ moest opstellen, op straffe van het betalen van een dwangsom als ze het niet zou doen. Op 21 juni 2023 veroordeelde een rechtbank België tot meer inspanningen voor een hogere waterkwaliteit, bijvoorbeeld door het tegengaan van overbemesting.

Bij het einde van de pleidooien: David Van Reybrouck trekt zes lessen uit de Klimaatzaak

Pesticiden en geurhinder

‘Met Dryade ageren we onder meer tegen de massale aanwezigheid van pesticiden in ons landschap en tegen geurhinder,’ stelt jurist Dries Verhaeghe. ‘We streven naar uitspraken waarmee we een precedent kunnen stellen, zoals het stikstofarrest van de Raad voor Vergunningsbetwistingen van 25 februari 2021 dat de aanleiding was tot – weliswaar onvoldoende – regelgeving rond stikstofoverlast. De milieubeweging is actief sinds de jaren 1970, maar we zijn er nog lang niet. De wetgever blijft achterlopen. Daarom stappen we naar de rechter. Het moet sneller gaan.’

Dryade stuurde ingebrekestellingen uit in verband met het systematisch goedkeuren van vergunningsaanvragen voor varkens- en koestallen. Ze viseerde de gouverneurs en gedeputeerden van de provincies Antwerpen en West-Vlaanderen, en de burgemeesters en schepenen van de gemeenten Kontich, Alveringem en Oudergem. Het werd de vereniging niet in dank afgenomen. Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) weigerde prompt een, nochtans goedgekeurde, subsidie voor de vzw. Ze draait nu op crowdfunding.

‘Politici maken zichzelf graag wijs dat wat ze beslissen de visie van het volk is’, zegt Verhaeghe. ‘Maar ze staan dikwijls onder zware druk van projectontwikkelaars. Er is niet zelden een groot onevenwicht tussen de kennis en belangen van ambtenaren, schepenen en ontwikkelaars. Ook daarom is het nodig dat we waakzaam blijven en desnoods juridisch ingrijpen. In de PFAS-saga hebben we goed gezien hoe ook in het milieuvergunningenkader het dogma geldt dat “wiens brood men eet, diens woord men spreekt”.’

Studiebureaus spelen vaak een kwalijke rol in het vergunningenverhaal, soms zelfs met werknemers die een achtergrond in de natuurliefhebberij hebben maar als het erop aankomt de belangen van hun opdrachtgevers dienen. Een overheid duidt aan waar ze naartoe wil en een studiebureau tekent het traject uit, niet zelden met het afsnijden van nochtans wettelijk verplichte bochten om tijd te winnen.

Het is aartsmoeilijk om als procederende burger een studiebureau in te schakelen om de vergunningsaanvraag opgesteld door een ‘concullega’ te beoordelen. De sector lijkt zichzelf in te dekken tegen controle op de eigen rapporten. Het bevordert de opties om ongecontesteerd hoeken af te kunnen snijden om opdrachtgevers ter wille te zijn. Het is een zoveelste obstakel voor bezorgde burgers om de rechten van natuur en milieu te vrijwaren.

David Van Reybrouck volgt de Klimaatzaak voor Knack: ‘Zonder bindende klimaatmaatregelen blijft het onrecht duren’