Knokke-Heist verbiedt pesticiden: ‘Madeliefjes zijn de vijand niet’

In de gemeente Knokke-Heist vinden niet alleen de rich and famous een veilig onderkomen. Ook bijen en andere insecten worden er op hun wenken bediend.

Op een zeldzame mooie lentedag vult een symfonie van bladblazers en grasmaaiers de zeelucht en krioelen tientallen bestelwagens door de lommerrijke lanen van Knokke-Heist. Het is een ritueel dat zich jaarlijks voltrekt wanneer de tuinen van tweedeverblijvers worden opgetooid voor de zomer.

Sinds twee jaar gaat het er niet meer aan toe zoals Marc Ghekiere het lang gewoon was. Ghekiere, een ervaren rot die binnenkort de kaap van veertig jaar tuinderschap rondt, loodst zijn bestelwagen behoedzaam door de drukte van jewelste. Bijna sluiks biecht hij op: ‘Ik was ook een zondaar.’ Het voorwerp van Ghekieres bekentenis: de onkruidverdelgers en insecticiden waar hij jaren kwistig mee omsprong. ‘Ik ben zo opgeleid’, voert hij aan. ‘Eind jaren zeventig leerde ik op de tuinbouwschool welke sproeimiddelen ik moest gebruiken. Ik heb speciale cursussen gevolgd voor extra giftige middelen zoals Temik, dat in de maisteelt werd gebruikt. Zo’n cursus kwam gelegen, want mensen die er te kwistig mee omsprongen werden ziek, sommigen stierven.’

Jaren aan een stuk strooide Ghekiere aan de voet van hagen en tussen plantenborders met de blote hand onkruidverdelgers op basis van glyfosaat. Met resultaat: een seizoen lang groeide er niet één sprietje onkruid. Intussen wordt glyfosaat door het International Agency for Research on Cancer bestempeld als ‘waarschijnlijk kankerverwekkend’. Het gebruik is in België sinds oktober 2018 verboden voor particulieren. In de landbouw mag het wél nog gebruikt worden, en tuinaannemers met een fytolicentie mogen het sproeien in uw tuin. Maar níét als uw tuin in Knokke-Heist ligt, de enige gemeente in heel Europa die het uit de tuin heeft gebannen. Toen Ghekiere stopte met strooien viel het hem op: ‘Ligusters leefden plots weer op, terwijl we de hele tijd hadden gedacht dat ze geel waren geworden door de droogte. Pas toen beseften we dat het door de middelen kwam.’

Bijen op bestelling

Het experiment in Knokke-Heist gaat terug op een buitenlandreis van Leopold Lippens, de intussen overleden burgemeester van de gemeente. Zorg voor de natuur was Lippens met de paplepel ingegeven. Zijn vader Léon was fervent vogelaar en had in 1952 het natuurreservaat Het Zwin gesticht. In 2008 zag Lippens in de Verenigde Staten hoe bijenkasten per vrachtwagen werden aangevoerd wanneer de amandelbomen in bloei stonden. Door massale bijensterfte was bestuiving via normale weg er niet meer mogelijk. Bij zijn terugkeer organiseerde Lippens een symposium, waar onderzoekers uitlegden dat de situatie bij ons even alarmerend is. De laatste 150 jaar is het aantal honingbijen in België met 75 procent afgenomen, en meer dan de helft van alle soorten wilde bijen (ons land telt er 403) is met uitsterven bedreigd. Een biodivers inferno, dat op den duur de voedselvoorziening kan bedreigen. De oorzaak: een complex van factoren, waaronder een ingekrompen leefgebied, plagen als de varroamijt en pesticiden.

(Lees verder onder de preview)

Om zicht te krijgen op de problematiek ging de gemeente in zee met BeeOdiversity, een spin-off van de Universiteit van Louvain-La-Neuve. Die plaatste tien bijenkasten op vijf locaties in de gemeente. Het stuifmeel en de nectar die de bijen terugbrengen, wordt drie keer per jaar door BeeOdiversity onderzocht op sporen van 516 stoffen – zware metalen, maar vooral pesticiden.

Toen BeeOdiversity in 2014 de eerste stalen onderzocht, trof het sporen aan van een lange lijst pesticiden in lage en hogere concentraties, waaronder ook verboden stoffen. Een vaststelling die Lippens noopte tot een drastisch besluit: een totaalverbod op het gebruik van bestrijdingsmiddelen in de tuin. Schepen van Milieu Antoine Geerinckx (Gemeentebelangen): ‘In principe kunnen onze ambtenaren GAS-boetes uitschrijven, tot 500 euro voor wie hardleers is, maar we kiezen bewust niet voor de ijzeren hand. We zetten in op sensibilisering en opleiding.’ De gemeente stuurt bijvoorbeeld Tuinrangers, een initiatief van het agentschap Natuur en Bos, uit naar particuliere tuineigenaars om hen wegwijs te maken in pesticidevrij tuinieren. Aannemers die in de gemeente actief zijn, werden aangeschreven en uitgenodigd voor workshops. En zo komt Velt in dit verhaal, de vereniging voor ecologisch leven en tuinieren en stichtend lid van de Maai Mei Nietcoalitie.

Nieuws

Nieuws

Koning Filip en koningin Mathilde bezoeken Roularta en feliciteren Knack met Maai Mei Niet (video)

Geert Gommers, expert pesticiden bij Velt, is vol lof: ‘Knokke-Heist is een voorloper op Europees vlak. Het verbod is baanbrekend. En moedig, want het gaat verder dan het wettelijk kader.’ Dat kwam de gemeente op een waarschuwing van de FOD Volksgezondheid te staan. Gommers: ‘Eigenaardig, want de FOD heeft de ambitie om het gebruik van pesticiden terug te dringen.’

Ghekiere heeft zijn bestelwagen geparkeerd naast een van de vele tuinen die hij onderhoudt. We turen naar een plantenborder waar een kruipplantje niets in de weg wordt gelegd: ‘Symphytum of smeerwortel, een vast plantje dat zichzelf uitzaait en de bodem snel bedekt.’ De Symphytum azureum heeft blauwe bloemetjes, de Symphytum grandiflorum crèmekleurige en ze zijn allebei welgekomen voor wie pesticidevrij tuiniert: ‘Vroeger spoten wij alle kruid tussen struiken en onder hagen dood, maar eigenlijk is dat nergens voor nodig.’ Gommers: ‘Een gezonde bodem is nooit kaal. En als je de bodem bedekt met lage begroeiing, hoef je na een jaar niet meer te schoffelen omdat er geen ander “onkruid” meer zal groeien. Alles begint met de juiste plant op de juiste plaats zetten. Begroeiing die is aangepast aan ondergrond, licht en vochtigheid wordt minder snel getroffen door plagen.’

Maar wat met de groene aanslag op opritten en andere verhardingen, die Vlamingen vroeger rijkelijk besproeiden met RoundUp? Ghekiere stipt het aan als een van de moeilijkheden. Gommers: ‘In Vlaanderen hebben we te veel de neiging om heelder vlakten te verharden. Vaak is dat onnodig en onwenselijk. Meestal volstaan twee stroken voor de autobanden.’ Nog een mogelijk euvel voor de pesticidevrije hovenier: de obsessie met het vlekkeloze gazon. Soms krijgt Ghekiere te maken met hardliners. Toen in een residentietuin die hij onderhoudt madeliefjes kwamen piepen, kloegen de bewoners: ‘Sommige mensen willen een gazon dat zo onberispelijk is als een green van een golfbaan. Je kunt zo’n gazon manueel ontdoen van alle kruiden, maar dat is arbeidsintensief. En dus duur. Dat argument overtuigt meestal wel.’ Gommers: ‘Madeliefjes zijn de vijand niet, leer ervan te genieten. We zijn vergeten dat de tuin een seminatuurlijke omgeving is waar je niet alles in de hand hebt. Dat is een kwestie van mindset, en daar kunnen campagnes als Maai Mei Niet een erg belangrijke rol in spelen.’

We springen weer in Ghekieres bestelwagen en rijden naar de voortuin van wijlen Leopold Lippens, een hectare grond waar over enkele weken een wuivende bloemenweide in de zon zal schitteren. Ghekiere zaaide in 1997 een eerste bloemenweide in, intussen onderhoudt hij er meer dan twintig voor de gemeente. Marc vertelt met veel gloed over Lippens enthousiasme voor die bloemenweides, tot zijn blik plots verstart. Door de voorruit zien we een man met een felrode cilinder op de rug en een lans in de hand. Een sproeier. Marc grimast en schudt het hoofd: ‘Da’s niet goed. Het moet een tuinier zijn van ver weg. Die zijn niet altijd op de hoogte.’ De meeste van zijn collega’s uit de buurt zijn wel mee: ‘Ze snappen dat de natuur waardevol is en dat we er te lang mee gerammeld hebben.’

Rotte appels

Landbouwers ontsnappen tot nu toe aan het verbod in Knokke-Heist. Gommers: ‘Men zou het wettelijk kunnen verbieden, maar ik begrijp dat men kiest voor geleidelijkheid. Als je te snel te veel verandert, bots je op verzet en zijn we ver van huis.’ Maar dat wil niet zeggen dat landbouwers van Knokke-Heist geen betere manieren kunnen leren. Bij de eerste staalname in 2014 werden hoge concentraties captan aangetroffen in het stuifmeel, een middel tegen de appelschurftzwam. Meteen nam de gemeente contact op met alle appel- telers op het grondgebied. Samen met BeeOdiversity en Velt zocht de gemeente naar een oplossing op maat van elk bedrijf. Gommers: ‘Soms ligt die voor het rapen. Letterlijk. De appelschurftzwam verspreidt zich gemakkelijk als aangetast fruit op de grond blijft liggen. Ruim je dat op, dan dam je de verspreiding in en hoef je minder te sproeien.’ Een eenvoudig maar efficient advies: er wordt veel minder captan aangetroffen. Toch denkt Gommers dat alle landbouwers vroeg of laat zullen moeten omschakelen naar een voedselproductie zonder pesticiden. Uit de recentste cijfers van de Vlaamse Milieu Maatschappij (VMM) blijkt dat 94 procent van alle gewasbeschermingsmiddelen gebruikt wordt in de landbouw. Gommers: ‘We kunnen niet zonder een hoge biodiversiteit, met veel planten, dieren en andere organismen groot en klein. Ook landbouwers hebben die nodig. En door pesticiden staat dat onder druk. Alle traditionele landbouwers zullen de stap moeten zetten naar methoden die nu al met succes gebruikt worden in de biologische landbouw.’ Schepen Geerinckx: ‘Het is mijn droom om op termijn overal op ons grondgebied regeneratieve landbouw te introduceren. Dat is landbouw die niet alleen zijn negatieve impact verkleint maar ook kijkt hoe hij de natuur kan herstellen. We zullen beginnen met proefprojecten. De paar voorbeelden die ik ken zijn alvast veelbelovend, met inkomsten die voor de landbouwers hoger liggen dan bij klassieke-intensieve landbouw.’

Voor echte verandering zullen de inspanningen van Knokke-Heist niet volstaan. Ook de Vlaamse overheid krijgt een open doekje van Gommers: ‘Vlaanderen is toonaangevend op Europees niveau. Het heeft het gebruik van pesticiden in de openbare ruimte zwaar teruggedrongen.’ Sinds 2005 is het gebruik fasegewijs teruggeschroefd. De facto geldt er vandaag een verbod in parken, bermen en in kwetsbare zones langs waterlopen. Ook op speelplaatsen van scholen en kinderdagverblijven zijn pesticiden gebannen. Alleen in uitzonderlijke gevallen mogen lokale besturen nog hun toevlucht nemen tot pesticiden – bijvoorbeeld als u een wespennest in de tuin hebt. Dat beleid loont, blijkt uit cijfers van de VMM: in 2021 gebruikten alle lokale besturen samen nog 1,9 ton werkzame middelen, het laagste cijfer sinds het verbod.

Onvoldoende alternatieven

Maar waarom trekt Vlaanderen het verbod dan niet door? Minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) juicht het initiatief van Knokke-Heist toe, en hoopt dat andere lokale besturen het voorbeeld volgen. Maar een Vlaams totaalverbod is niet aan de orde. Demir: ‘Wij kunnen niet zomaar middelen verbieden. Productnormering is een federale bevoegdheid.’ De voorbije jaren viel Demir op met een erg strenge aanpak in het stikstofdossier. Over pesticiden klinkt ze opvallend minder streng: ‘Een verbod is niet mogelijk omdat er onvoldoende alternatieven zijn.’ Ze verwijst ook door naar haar collega Jo Brouns (CD&V), minister van Landbouw. Die laat weten dat het terugdringen van gewasbeschermingsmiddelen een belangrijke opdracht van de landbouw is, maar vraagt erkenning voor de inspanningen die de sector al geleverd heeft: ‘Het gebruik is gehalveerd tussen 1990 en 2010, en in de recentste rapportageperiode 2016-2019 is daar nog eens bijna een vijfde vanaf gegaan.’ Over het voornemen van de gemeenteKnokke-Heist om volledig over te schakelen op regeneratieve landbouw zegt Brouns: ‘Het valt altijd toe te juichen als lokale besturen een voortrekkersrol willen spelen op het vlak van de verduurzaming van de landbouw. Laat duizend bloemen bloeien. Het is natuurlijk altijd opletten met inmenging door eender welke overheid in de teeltvrijheid en de bedrijfsvoering van landbouwers, maar Knokke-Heist zal ik daar niet snel van verdenken.’

Doe ook mee aan Maai Mei Niet, registreer uw tuin en tel uw bloemen: www.maaimeiniet.be