Natuurcanon: ontdek hier de ‘Big Five’ van Vlaanderen

Welke dieren en planten horen onlosmakelijk bij Vlaanderen? Een expertenpanel stelde een lijst van 25 soorten samen, Knack-lezers kozen de 5 soorten die hen het meest fascineren, de Big Five. Vergeet leeuw, luipaard, neushoorn, olifant en buffel: hier is de Canon van Vlaanderen, editie natuur.

Egel

Waarom in de canon? Het is het dier met het mooiste smoeltje van Vlaanderen, maar gevreesd wordt dat onze tuinen over 50 jaar ‘egelloos’ zullen zijn.   

Bijzonderheid? Egels worden geboren zonder stekels, die breken kort na de geboorte door de huid: een volwassen egel heeft er on­geveer 7000. Bij gevaar zal een egel zich eerst laag tegen de grond drukken of op de vlucht slaan, pas in laatste instantie neemt hij zijn typische bolhouding aan. Alleen schubdieren nemen die pose ook aan als verdediging. 

Status? Het aantal egels is in tien jaar tijd bijna gehalveerd. Jaarlijks sneuvelen er ruwweg 230.000 tot 350.000 in het verkeer. Andere doodsoorzaken zijn versnippering van het landschap, verlies aan insecten en andere ongewervelden, intensivering van de landbouw, robotmaaiers, een mysterieuze egelziekte en het gebruik van biociden. Een oplossing? Leg wat struiken of takkenhopen in de tuin, laat dode bladeren liggen en maai minder of niet. In ruil houdt de egel de slakkenpopulatie in uw tuin mee onder controle. 

Kerkuil

Waarom in de canon? Nog niet zo lang geleden was de kerk­uil in Vlaanderen bijna volledig weg, nu is hij terug – het kán dus: een bijna verdwenen soort die zich weer thuis voelt in Vlaanderen. 

Bijzonderheid? Zijn ogen zitten onbeweeglijk in zijn oogkassen, waardoor de uil zijn kop links of rechts moet draaien, tot 270 graden. Hij vliegt muisstil en kort boven de grond door de duisternis om te speuren naar voedsel. Dat bestaat onder meer uit eikelmuizen, een ander lid van deze Natuurcanon. De kerkuil is behoorlijk ontkerkelijkt: in onze dichtbebouwde dorpen vindt hij rond de kerk nog maar weinig muizen en dus zocht hij zijn toevlucht tot boerderijen, oude gebouwen en schuren. Anno 2024 zou een betere naam dus ‘schuuruil’ zijn. 

Status? Vandaag leeft er in Vlaanderen een broedpopulatie van meer dan 1000 koppels en daarmee is de soort stabiel. Maar er duikt een nieuw gevaar op: door de klimaatcrisis wordt extreem weer normaler, en als het einde van de winter en het begin van het voorjaar te koud zijn, kunnen kerkuilen een broedseizoen overslaan. Dat gebeurde bijvoorbeeld in 2013. 

Metselbij

Waarom in de canon? De gehoornde metselbij is dé bij die u in bijenhotels in Vlaamse tuinen vindt, tot zelfs in stadscentra. Ze levert een belangrijke bijdrage aan de bestuiving van planten. 

Bijzonderheid? Wetenschappers berekenden dat bijen als bestuivers in België jaarlijks goed zijn voor een opbrengst van 251 miljoen euro. De meeste wilde bijen leven solitair en hebben geen nest te verdedigen. Ze zijn dus totaal niet agressief. Daarom zal een bijenhotel aan uw huis nooit voor overlast zorgen. 

Status? Of de gehoornde metselbij gevoelig is voor klimaatverandering, is niet helemaal duidelijk. Van veel soorten insecten weten we niet goed hoe ze de komende decennia op een veranderend klimaat zullen reageren. Wel staat vast dat pesticiden voor wilde bijen een probleem kunnen zijn. 

Eik

Waarom in de canon? De zomereik is de koning van het bos, een onmisbare schakel in onze natuur. Nuttig voor de mens als brand- en bouwhout, eikels zijn voedsel voor vee. Onder eiken werd recht gesproken vroeger, en er gebeurden ook spirituele rituelen. 

Bijzonderheid? De eik is de meester van de biodiversiteit: er zijn waanzinnig veel soorten rechtstreeks aan eiken gebonden. Honderden insectensoorten, maar ook verschillende dieren, planten en schimmels leven in zijn buurt. De ecologische waarde van de bomen neemt toe met hun leeftijd. En eiken kunnen meer dan 1000 jaar oud worden.  

Status? De zomereik komt veelvuldig voor. Helaas is die meer droogtegevoelig dan de minder algemene wintereik en dus gevoelig voor klimaat­verandering. 

Vuursalamander

Waarom in de canon? Deze landsalamander in Vlaamse kleuren is een symbool geworden van hoe een ingrijpende verstoring van de natuur ziekte­verwekkers doet uitgroeien tot extreme killers: een schimmelziekte vreet de huid van de salamanders weg.

Bijzonderheid? De vuursalamander zou zijn naam te danken hebben aan het feit dat hij uit brandende houtstapels tevoorschijn kwam. De felle kleur is een waarschuwing voor salamandereters: hij heeft een uniek gif dat hij tot meer dan een meter ver kan spuiten. Hoe ouder de salamander, hoe giftiger.

Status? De vuursalamander was al bedreigd en sterft de laatste jaren in een hoog tempo uit, door een schimmel uit Azië die via handel in exotische salamanders naar hier kwam. Ook zijn habitat komt in het gedrang.