Dirk Draulans’ Beestenboel: de zeldzame paardendaas en haar bijzonder pijnlijke steek

De paardendaas is onze grootste vlieg. Ze is zeldzaam geworden.

Dazen hebben hun reputatie tegen omdat ze pijnlijk kunnen steken, maar het zijn fascinerende dieren. Het zijn vliegen die zich gedragen zoals muggen, want de vrouwtjes hebben bloed nodig om hun eitjes tot ontwikkeling te laten komen – ei-ontwikkeling vergt veel eiwitten en bloed is er een belangrijke bron van. Het zijn dus uitsluitend vrouwtjesdazen die steken, de monddelen van mannetjes zijn er niet krachtig genoeg voor. Voor hun eigen voeding gebruiken vrouwtjes, net als mannetjes, vooral nectar van bloemen.

De paardendaas is de grootste vlieg in onze contreien. Ze kan bijna 3 centimeter lang worden. Ze is een imposant beest, overwegend donkerbruin maar herkenbaar aan de gele bandjes met driehoekjes op haar achterlijf. De kans dat je er een te zien krijgt, is wel klein want het dier is zeldzaam geworden – in Vlaanderen komt het bijna uitsluitend in Limburg voor. De larven hebben water nodig, met name vennen of natte weilanden, twee biotopen die in onze streken als gevolg van menselijk ingrijpen schaars zijn geworden. Ze kruipen uit eitjes die afgezet zijn op de stengels van water- en oeverplanten.

De paardendaas is uitsluitend overdag en in de zomer actief. Ze vliegt heel snel, krachtig en met een luid gebrom. Door haar snelle vlucht kunnen vliegeneters haar niet makkelijk te pakken krijgen. Ze kan grote afstanden – tientallen kilometers – afleggen op zoek naar slachtoffers voor haar bloedzuigende activiteiten. De mannetjes leggen ook grote afstanden af, maar dan op zoek naar vrouwtjes. Hun ogen zijn groter dan die van vrouwtjes – het belangrijkste sekseverschil in de soort. Mannen hebben grote ogen nodig om efficiënt naar vrouwen te kunnen speuren.

Voor het bloedzuigen hebben de monddelen van de vrouwtjes speciale aanpassingen gekregen. Ze bestaan uit twee paar vlijmscherpe snijmessen, die ze in de huid van een groot zoogdier steken. Als ze een bloedvat raken, zuigen ze het wegstromende bloed met een sponsachtige structuur tussen de mesjes op. De steek is bijzonder pijnlijk, omdat er een irriterende stof ingespoten wordt die bloedstolling tegengaat. Muggen zijn zo geëvolueerd dat ze ook een pijnstiller inspuiten, waardoor je minder merkt van hun steken. Maar omdat dazen minder kwetsbaar zijn voor meppen of andere afweeringrepen van hun slachtoffers, was het evolutionair niet nodig dat ze in pijnstilling investeerden. Een daas kan zes dagen teren op de eiwitten van een volle lading bloed die ze opzoog.

In onze regio dragen dazen zo goed als geen ziektes over. Er komen zo’n vijftig soorten voor, waarvan de meeste zeldzaam zijn. De paardendaas lijkt sterk op de grote runderdaas, maar die is bij ons uitgestorven – de laatste waarneming dateert van 1970. Zowel in Vlaanderen als Nederland zou de paardendaas wel aan een revival bezig zijn, mogelijk als gevolg van meer aandacht voor nattigheid in onze landschappen. Dat mogen we als een goede zaak beschouwen.