Deli bal: gekke honing als drug, wapen en geneesmiddel

Al eeuwenlang kennen imkers aan de oevers van de Zwarte Zee en de Oost-Anatolische bergen de bizarre, onvoorspelbare effecten van honing die daar in de lente gewonnen wordt. Omzichtigheid is geboden. ‘Zit stil. Anders slaat je hart op hol.’

‘De Grieken beklommen het gebergte en kwartierden in in dorpen waar een grote voedselvoorraad was. Daar gebeurde iets merkwaardigs. Er waren veel bijenkorven en alle soldaten die honing aten verloren hun verstand, moesten braken, kregen diarree, en konden geen van allen rechtop blijven staan. Wie er maar weinig van gegeten had, leek zwaar beschonken, wie er veel van had gegeten was krankzinnig of zelfs stervende.’ Het citaat komt uit De tocht van de tienduizend, geschreven door Xenophon in 401 voor Christus. Imker Özcan Demirag had Xenophons soldaten die terugkwamen van een veldtocht in Perzië kunnen zeggen wat ze hadden moeten doen toen ze de honing binnenkregen. ‘Sluit je ogen en zit stil. Je geest is helder, maar de wereld begint te draaien. Je mag vooral niet bewegen, want dan slaat je hart op hol en kun je flauwvallen.’

Turkije is na China de grootste honingproducent ter wereld. De honing afkomstig uit Oost-Anatolië en van de noordkust van de Zwarte Zee mag dan de beste zijn die er te krijgen is, hij is niet zonder risico. Demirag, imker in de bergen van Oost-Anatolië, weet dat. Net zoals hij bekend is met de symptomen die de soldaten 2400 jaar geleden ondervonden. Met de meeste honing die hij uit zijn raten haalt, is weinig mis, maar zeker in het begin van het seizoen moet hij oppassen. De honing uit de eerste raten moet hij testen. Hij gaat ervoor zitten, neemt heel voorzichtig een hapje van de honing en wacht tot hij iets voelt. Dat ze deze honing ‘deli bal’ of gekke honing noemen, heeft te maken met de rododendrons. Die staan in bloei wanneer in de lente de bijen ontwaken. De nectar van zowel de paars bloeiende variant (Rhododendron ponticum) als die met de gele bloemen (Rhododendron luteum) bevat gif, en echt oppassen moet je vooral met de laatste. Op zonnige, droge lentedagen strijken de bijen massaal neer op de rododendrons en nemen het gif mee naar hun korven. Zelf zijn ze er immuun voor. Zonnig weer is cruciaal voor giftige honing: wanneer het regent, vliegen de bijen niet uit en bovendien spoelt het water het gif uit de bloemen.

Afhankelijk van het weer en hoe snel de andere planten in bloei staan, bevatten de eerste honingraten van het jaar dus minder of meer grayanotoxin, zoals het gif uit de rododendron heet. De kans op vergiftiging is klein, maar als het een raat uit het voorjaar is, loop je een risico. Zelfs de lokale beren zijn bekend met het fenomeen. ‘De beren die ervan hebben gegeten, gaan in een koude beek liggen tot het effect weg is’, zegt Demirag.

Een deel van de imkers laat de eerste raten van de lente daarom met opzet in de korf zitten voor de bijen. Of ze mengen de honing uit het voorjaar met latere honing, tot de concentratie gif verwaarloosbaar is. Maar niet Demirag. Hij is juist op zoek naar raten met deli bal, gekke honing.

Biologisch wapen

We weten niet of iemand de honing met opzet op het pad van Xenophons troepen had neergezet om hun terugtocht te vertragen. Een dikke driehonderd jaar later, in de eerste eeuw voor Christus, was er zeker sprake van opzet. Een deel van het legioen van de beroemde Romeinse veldheer Pompeius de Grote vond op zijn pad honingkorven. Ze waren daar neergezet op bevel van Mithridates, koning van Pontus, om de Romeinen in de val te lokken. Zodra ze beneveld waren, werden de hulpeloze legionairs afgeslacht, zo gaat het verhaal dat werd opgetekend door de Romeinse geschiedschrijver Strabo.

Dezelfde list werd volgens een Byzantijnse geschiedschrijver duizend jaar later toegepast door Olga van Kiev. De regentes van het Kievse Roes, het door Scandinaviërs opgerichte rijk in Oekraïne waar later Rusland uit ontstond, nam wraak op de naburige stam die haar man, prins Igor, had vermoord. De stam, de Drevljanen, werd gevraagd om samen met haar te rouwen om de dood van haar man, een ritueel waarbij grote hoeveelheden honingdrank (mede) werden genuttigd. Zodra de Drevljanen beneveld waren, liet de wraaklustige Olga 5000 van hen ombrengen. Een gevaarlijk goedje dus, maar zoals wel meer bij gif het geval is, heeft ook de gekke honing zijn positieve kanten. Als hij met mate wordt in genomen.

Libidoverhogend

In de zomer van 2008 werd een echtpaar met spoed opgenomen in het ziekenhuis van de Turkse stad Trabzon. De diagnose: vergiftiging door grayanotoxin. Hun bloeddruk was extreem laag, hun hartslag nauwelijks waarneembaar. Pas nadat hen atropine was toegediend, vonden hun harten weer het juiste ritme.

Waarom zou je hartritmestoornissen riskeren voor wat honing? Dr. Abdülkadir Gündüz van het ziekenhuis in Trabzon groeide op in de heuvels, op de boerderij van zijn ouders. Iedere lokale boer houdt wel wat bijen, dus leerde hij van jongs af aan de gevaren van de honing kennen. Maar ook de geneugten. Deli bal werkt lustopwekkend. ‘We zien bij ratten dat de testosteronspiegel van de dieren stijgt wanneer ze de honing nuttigen’, vertelt Gündüz. ‘Dat effect zien we ook bij mensen.’

De gekke honing kan lustopwekkend zijn, maar enkel wanneer je kleine hoeveelheden over een langere tijd inneemt. Maar het bewuste echtpaar had volle eetlepels naar binnen gewerkt. En dat is levensgevaarlijk. ‘Er zijn geen gevallen bekend van mensen die aan de vergiftiging zijn overleden, maar ik vermoed dat zij de boeken ingaan als overleden aan een hartritmestoornis of hartinfarct’, zegt Gündüz. In 2014 lag zelfs de helft van de inwoners van het dorpje Camili in het ziekenhuis door een uitzonderlijk giftige partij honing. Het was een bijzonder warme lente geweest.

Behalve dat hij libidoverhogend werkt, heeft de honing nog andere potentiële toepassingen. Hij is een natuurlijke bloeddrukverlager. Imker Demirag verkoopt zijn deli bal bijvoorbeeld aan patiënten die last hebben van een hoge bloeddruk. In het ziekenhuis van Trabzon doet plastisch chirurg Orden Gülbin onderzoek naar de toepassing van deli bal bij wondgenezing. Door de aanwezigheid van onder meer peroxide werkt de honing net zo ontsmettend als de medicijnen die nu worden gebruikt, ontdekte ze.

Onder de toonbank

Naast medicijn en wapen heeft deli bal nog een derde toepassing: als hallucinerend middel. Historicus Adrienne Mayor van Stanford University houdt de mogelijkheid open dat de beroemde Griekse orakels uit de oudheid van Delphi en Pythia in trance raakten met behulp van de honing. De Romeinse schrijvers schreven hun trance toe aan het kauwen op bladeren van onder andere laurier, maar die verklaring lijkt minder voor de hand te liggen dan honing. ‘In de Hymne aan Hermes van Homeros wordt melding gemaakt van mysterieuze orakels, de Messilai, die in trance raakten van verse honing.’

Zeker is dat de Romeinen op de hoogte waren van de werking van de honing, en dat de honing uit de regio van de Zwarte Zee een gewild product was. Na de val van Rome leek de kennis over de honing, behalve in de regio zelf, weg te deemsteren. De teksten van Romeinen over de hallucinerende effecten van honing werden in de eeuwen daarna toegeschreven aan gulzigheid en overconsumptie. Tot in de 18e eeuw de honing opdook in Frankrijk als ‘miel fou’. Hij werd toegevoegd aan drankjes om in een roes te komen.

Ook nu is de honing nog altijd in trek. Deli bal kost omgerekend 50 euro per kilo, tegen 35 euro voor de ‘normale’, toch al vrij kostbare honing uit de regio. Wie hem kopen wil, kan ervoor terecht in winkels die vaak een blik onder de toonbank hebben staan. Ook worden er speciale leasekorven aangeboden. De imkers van de streek zouden het liefst hebben dat hun deli bal niet langer onder de toonbank, maar als officieel medicijn kan worden verkocht.