Canon van de Vlaamse Natuur: welke vogel fascineert u het meest?

Knack presenteert u de Canon van de Vlaamse Natuur: welke ‘wilde’ dier- en plantensoorten horen onlosmakelijk bij Vlaanderen? En wat vertellen ze over onze relatie met onze omgeving? Vandaag: de vogels.

DE KERKUIL, NIET LANGER KERKELIJK

Waarom in de canon? Nog niet zo lang geleden was de kerkuil in Vlaanderen bijna volledig verdwenen, nu is hij terug. Daarmee is hij een voorbeeld van hoe wij, als we écht willen, ervoor kunnen zorgen dat een bijna verdwenen soort zich toch weer in Vlaanderen thuis kan voelen.

Bijzonderheid? De ogen van de kerkuil zitten onbeweeglijk in zijn oogkassen, waardoor de uil de kop links of rechts moet draaien: dat kan tot 270 graden, terwijl zijn lichaam roerloos blijft zitten. Dankzij speciale veren kan hij muisstil en kort boven de grond door de duisternis vliegen om te speuren naar voedsel, onder meer naar eikelmuizen, een ander lid van deze Natuurcanon. De kerkuil is trouwens behoorlijk ontkerkelijkt: nu de dorpen volgebouwd zijn en rond de kerk weinig muizen te bespeuren zijn, heeft hij zijn toevlucht gezocht tot boerderijen, oude gebouwen en schuren. Eigenlijk noemen we hem nu beter ‘schuuruil’.

Bedreigd of weerbaar? Vandaag heeft Vlaanderen een broedpopulatie van meer dan 1000 koppels. ‘Hoewel door inspanningen van de Kerkuilenwerkgroep Vlaanderen de soort stabiel is in Vlaanderen, duikt er een nieuw gevaar op’, weet June Heene van Vogelbescherming Vlaanderen. ‘Door de klimaatcrisis wordt extreem weer steeds normaler. Wanneer het einde van de winter en het begin van het voorjaar te koud zijn, kunnen kerkuilen een broedseizoen overslaan, zoals in 2013.’

DE HUISMUS, SCHATTIG TUINGEZELSCHAP

Waarom in de canon? Sinds de landbouw is ontstaan, leeft de huismus al duizenden jaren samen met de mens. Vandaag kan iedereen met een tuintje genieten van dit schattige gezelschap. ‘Mus’ is trouwens de eerste vogelnaam die ooit in het Nederlands werd vertaald in een schriftelijke bron, namelijk de Wachtendonckse Psalmen uit de 10^e eeuw.

Bijzonderheid? De huismus is allerminst een avontuurlijk beestje. Generaties na elkaar blijft zij op dezelfde plek wonen waar ze geboren is. Vandaar haar naam. Mannetjes met een grotere zwarte vlek op de keel zijn populair bij de vrouwtjes. Zodra ze een koppel zijn, is dat voor het leven.

Bedreigd of weerbaar? ‘De huismus staat sinds de jaren 1980 onder druk vanwege minder geschikte nestgelegenheden door isolatie en renovatie van woningen’, zegt June Heene van Vogelbescherming Vlaanderen. ‘De broedpopulatie is op korte termijn met maar liefst 42 procent gedaald. Maar het goede aan de huismus is dat iedereen zijn steentje kan bijdragen om haar opnieuw te laten floreren. Plant een haag, voorzie planten die granen dragen en plaats mussenloften. De huismus maakt er dankbaar gebruik van om zich bijvoorbeeld in tuinen te nestelen waar zij voordien nog niet zat.’

DE GAAI, MEER DAN OOIT VLAAMS

Waarom in de canon? De Vlaamse vogel is uitgegroeid tot een wereldburger. Officieel mogen we sinds 1999 niet langer ‘Vlaamse’ gaai zeggen omdat de gaai ook in een groot deel van Europa voorkomt. Over de oorsprong van de naam bestaat wat discussie. Het zou mogelijk een slechte vertaling zijn uit het Frans: gai flammant, dat eigenlijk verwijst naar het ‘vlammende’ roodbruin van zijn veren.

Bijzonderheid? Deze kraaiachtige behoort tot de slimste vogelsoorten ter wereld, ze kunnen soms slimmer zijn dan peuters. De Latijnse naam Garrulus glandarius (‘babbelzieke eikelzoeker’) verwijst naar zijn luidruchtigheid en voorkeur voor eikels. Hij is er dol op en begraaft ze zelfs in de grond voor tijdens de winter, net zoals een eekhoorn. Vergeet de gaai ze op te eten, dan verschijnt uit de vergeten eikel een nieuw eikenboompje.

Bedreigd of weerbaar? De gaai is geen bedreigde diersoort. Hij is een opportunist die het goed doet in de omgeving van de mens. De gaai is wettelijk beschermd.

DE VELDLEEUWERIK, ZINGEND VANAF ZIJN HOGE TROON

Waarom in de canon? De veldleeuwerik is de meest ‘bezongen’ vogel in de poëzie. Guido Gezelle schreef in 1898: ‘Gevolgd door de leeuwerke, boven mijn hoofd, zoo wandele ik geerne in den morgen.’ De teloorgang van de veldleeuwerik in Vlaanderen vertelt veel over de intensivering en modernisering van de landbouw, te weinig ruimte voor de natuur, monoculturen en het gebruik van pesticiden.

Bijzonderheid? Het is dan misschien niet de meest kleurrijke vogel, maar de leeuwerik valt vooral op door zijn zeer hoge vlucht en ongemeen ontwapende zang, die soms een dik kwartier kan duren en uit meer dan 600 noten kan bestaan. Als u een veldleeuwerik hoort, kunt u niet anders dan onder de indruk zijn van zijn tierelieren. Of zoals Gezelle het in een ander gedicht uit 1859 al beschreef: ‘Ach, hemellawerke, waar zit-je gij dan, zoo luide en zoo lange te preken, waar dat ik met de oogen niet achter en kan, al hebbe ik zoo dikkens gekeken?’

Bedreigd of weerbaar? ‘Sinds de jaren tachtig is de populatie veldleeuweriken in Europa met maar liefst 95 procent gedaald’, betreurt vogelkenner Begijn Le Bleu. ‘De akkervogel was vroeger overal, maar nu haast compleet verdwenen.’

DE WIELEWAAL, ONZE ‘TROPISCHE’ VOGEL

Waarom in de canon? Een prachtige vogel in de Vlaamse kleuren: geel en zwart. Om die reden was ‘De Wielewaal’ de naam van de allereerste Vlaamse natuurvereniging, die later mee opging in wat nu Natuurpunt is.

Bijzonderheid? Ondanks zijn kanariegele kleur is de wielewaal weinig te zien. Je kunt hem vooral horen. Hij vertoeft tussen de bladeren, hoog in de bomen. Verrassend genoeg valt hij daar niet erg op omdat het geflikker van de zon op de bladeren ervoor zorgt dat hij opgaat in de omgeving. Slechts drie maanden per jaar verblijft de wielewaal in Vlaanderen. De winter brengt hij door in Centraal- en Zuidoost-Afrika.

Bedreigd of weerbaar? De wielewaal doet het helaas niet goed in onze regio. Nog geen 1000 broedkoppels zijn er, een historisch dieptepunt. De wielewaal houdt van bossen en natte omgevingen, maar door het droogleggen en kappen van bossen staat hij onder druk. Daarnaast is de teloorgang van bepaalde insecten door pesticidengebruik nadelig voor de wielewaal.