Canon van de Vlaamse Natuur: welk zoogdier fascineert u het meest?

Knack presenteert u de Canon van de Vlaamse Natuur: welke ‘wilde’ dier- en plantensoorten horen onlosmakelijk bij Vlaanderen? En wat vertellen ze over onze relatie met onze omgeving? Vandaag: de zoogdieren.

DE EIKELMUIS, KLEINE ZORRO MET GROTE ZORGEN

Waarom in de canon? ‘Wie kan weerstaan aan haar schattige snoet mét zorromaskertje, aaibare looks en charisma?’ bewierookt Pim Niesten, bioloog en filmmaker van Onze natuur deze kleine rover. ‘Ze verdient een plek in deze canon om haar toekomst en overlevingskansen in Vlaanderen te verzekeren.’

Bijzonderheid? Vanwaar de naam ‘eikelmuis’ komt, is eigenlijk een raadsel. Het dier eet eikels, maar andere knaagdieren doen dat ook. Ook ongewervelde dieren, muizen, vogels, amfibieën en vruchten staan op het menu. Ze worden ook ‘fruitratjes’ genoemd. Haar biotoop is, naast eikenbossen, ook dicht struikgewas, hakhoutbiotopen en oude spoorwegbermen. Ten tweede is de eikelmuis geen muis. Zij is meer verwant aan de eekhoorn, wat je kunt zien aan haar pluimstaart. Wanneer een aanvaller de eikelmuis bij de staart grijpt, blijft hij achter met alleen een stukje huid, en geen eikelmuis. De staart verdroogt en valt af. Aan het nieuwe staarteinde groeit een zwart-witte pluim. Het diertje houdt de helft van het jaar een winterslaap. Het rolt zich dan lekker knus op in zijn pluimstaart. Of ze kruipen gezellig bij elkaar om van elkaars warmte te profiteren.

Bedreigd of weerbaar? De eikelmuis is een van de meest bedreigde knaagdiertjes in Vlaanderen. Geschikt leefgebied verdwijnt zienderogen omdat onze natuur te ‘proper’ is. Het diertje overleeft in kleine, geïsoleerde en dus zeer kwetsbare restpopulaties. Er zouden nog amper een duizendtal exemplaren zijn.

DE GEWONE DWERGVLEERMUIS, BIJZONDER NUTTIG BEESTJE

Waarom in de canon? De meest voorkomende vleermuis in Vlaanderen. Zij slaapt in spouwmuren van huizen en is een van de redenen waarom natuurinclusief bouwen steeds belangrijker wordt.

Bijzonderheid? De gewone dwergvleermuis is een van de kleinste vleermuizen van Vlaanderen. Een volwassen individu past prima in een luciferdoosje, maar wanneer zij haar vleugeltjes uitspreidt, bereikt zij een diameter van wel 15 tot 20 cm. Elk vrouwtje krijgt maar één jong. Gelukkig leven dwergvleermuizen lang. Ze kunnen tot 17 jaar oud worden in het wild, wat voor zo’n klein dier best wat is. De gewone dwergvleermuis is net als andere vleermuizen een echte insecteneter. Elke nacht legt zij meer dan 300 insecten op haar bord, vooral muggen, waaronder steekmuggen. De gewone dwergvleermuis is dus een bijzonder nuttig beestje voor de mens. Maar ook insecten die schadelijk zijn voor de landbouw, zoals de Aziatische fruitvlieg, worden gretig verorberd.

Bedreigd of weerbaar? ‘We weten eigenlijk niet hoe het echt met de soort gaat’, zegt Daan Dekeukeleire van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. ‘De voornaamste bedreiging lijkt een gebrek aan schuilplaatsen: in nieuwe huizen worden kieren en spleten afgesloten, en bij renovatie worden in bestaande huizen spouwmuren vaak na-geïsoleerd. Een andere bedreiging is nachtelijk kunstlicht. In de schemering zijn ze bang voor nachtelijke verlichting. Een verlichte gevel maakt het gebouw dus ongeschikt, en een verlichte weg kan een echte barrière zijn tussen jachtgebieden.’

DE BRUINVIS, ONZE DOLFIJN

Waarom in de canon? De bruinvis is de meest voorkomende walvisachtige in onze kustwateren. Het is een charismatische soort met een aanzienlijke wow-factor.

Bijzonderheid? Hij is niet bruin en het is geen vis. Vroeger werd simpelweg alles wat in de zee zwom, ‘vis’ genoemd. Bruin stond dan weer voor alles wat donker was: hier verwijst ‘bruin’ naar de donkere rug van het dier. Ook ‘zeevarken’ en ‘varkensvis’ zijn officiële namen, maar zijn in onbruik geraakt. De grootste kans om de bruinvis te spotten is bij een rustige, vlakke zeespiegel in de winter of het vroege voorjaar.

Bedreigd of weerbaar? ‘Het aantal bruinvissen wordt geschat op enkele honderdduizenden dieren, in het Belgische deel van de Noordzee zijn het er mogelijk zo’n 10.000’, zegt Jan Mees van het Vlaams Instituut voor de Zee. ‘Maar ze leven meestal onder het wateroppervlak, waardoor we ze niet zo vaak zien. De belangrijkste bedreiging voor deze soort wereldwijd zijn de frequente bijvangsten in passieve vistuigen.’

DE EGEL, KNORRENDE TUINVRIEND

Waarom in de canon? Egels bezoeken geregeld onze tuinen, maar de vrees bestaat dat onze regio over 50 jaar weleens ‘egelloos’ zou kunnen zijn. Het dier met het mooiste smoeltje van Vlaanderen strijdt voor zijn overleving.

Bijzonderheid? De egel gaat knorrend als een varken langs hagen en heggen op zoek naar voedsel en een partner om te paren. Hoewel zijn stekels zijn identiteit bepalen, worden alle egels geboren zonder. Kort na de geboorte breken de stekels door de huid: een volwassen egel telt tot ongeveer 7000 stuks. Met die stekels kan het diertje zich verdedigen bij gevaar. Eerst zal een egel zich laag tegen de grond drukken of op de vlucht slaan, pas in laatste instantie zal hij zijn typische bolhouding aannemen. Dat maakt de egel uniek want er zijn niet veel dieren die deze pose aannemen als verdediging. Enkel schubdieren doen het ook.

Bedreigd of weerbaar? Het aantal egels is in tien jaar tijd bijna gehalveerd. Jaarlijks sneuvelen er ruwweg 230.000 tot 350.000 in het verkeer. Andere mogelijke oorzaken zijn versnippering van het landschap, verlies aan insecten en andere ongewervelden, intensivering van de landbouw, robotmaaiers, een mysterieuze egelziekte en het gebruik van biociden. ‘Leg wat struiken of takkenhopen in de tuin, laat dode bladeren liggen en maai minder of niet’, adviseert Kristof Baert van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. Zo geeft u onze stekelige vriend de ruimte die hij verdient. In ruil houdt hij de slakkenpopulatie in de tuin mee onder controle.’

DE VOS, EPISCHE HELD

Waarom in de canon? Het verhaal Van den Vos Reynaerde is een van de geliefdste teksten uit de Nederlandstalige literatuur. De vos toont aan dat een tolerantie voor roofdieren wel degelijk een nobele daad is. Misschien maakt hij in de toekomst wel de weg vrij voor andere roofdieren in de Natuurcanon?

Bijzonderheid? Net zoals de sluwe Reynaert is de vos een erg opportunistisch dier dat hem zelfs tot dichtbevolkte gebieden brengt. Hij past zich makkelijk aan en wisselt vlot van jachttechniek. Soms wordt hij zelfs eventjes vegetariër. Hij gedijt makkelijk in verschillende biotopen, zoals de stad. Je vindt hem zowat overal in het noordelijk halfrond, behalve op plekken waar het te koud of te warm is.

Bedreigd of weerbaar? De vos was overal, tot hij compleet verdween en opnieuw terugkwam. Nu leeft hij samen met de mens, zelfs in de stad. Zo wordt geregeld een vos gefilmd die in Brussel het openbaar vervoer neemt. Helaas worden jaarlijks nog altijd zo’n 12.000 vossen door jagers de dood in gejaagd. Naast de egel is de vos ook een van de belangrijkste verkeersslachtoffers onder onze zoogdieren.