Arachnofobie: kruipen spinnen ’s nachts echt in onze monden?

Er zijn bijna geen gevaarlijke spinnen in Europa, maar toch zijn mensen er altijd banger voor geweest dan voor bijna elk ander dier. ‘Eeuwenoude christelijke demonisering van de spin is daar niet vreemd aan.’

Zonder spinnen zouden wij mensen grote beschavingsproblemen hebben, steekt de Duitse historicus en auteur Jan Mohnhaupt van wal. ‘Je woonkamer zou waarschijnlijk vol vliegen en andere griezelige kruipdieren zitten.’ In 2017 berekenden Zwitserse onderzoekers dat alle spinnen op aarde samen tot 800 miljoen ton insecten per jaar eten – wij mensen eten ongeveer 400 miljoen ton vlees per jaar, dat is maar de helft, weet hij.

Mohnhaupt is blij dat er spinnen zijn. ‘Ze houden vliegen, bladluizen en veel ander ongedierte op afstand. Door de klimaatverandering zijn er bij ons steeds meer muggen die ziektes zoals knokkelkoorts of malaria kunnen overbrengen.’

Je hebt thuis acht vogelspinnen in terraria. Je kreeg je eerste, een vrouwelijke tarantula genaamd Alpha, toen je 14 was. Wat is er zo geweldig aan spinnen?

Jan Mohnhaupt: Zelfs als kleine jongen was ik al gefascineerd door de vreemdheid van spinnen. Deze dieren hebben compleet andere bewegingspatronen, nemen de wereld heel anders waar dan wij, via trillingen en luchttrillingen. Ik vind de manier waarop ze op hun acht poten bewegen ook heel esthetisch. En spinnen zijn grootmeesters in het zich aanpassen. Neem nu Anita als Arabella, twee kruisspinnen die aan boord waren tijdens de Amerikaanse ruimtemissie Skylab 3 in 1973. Beide spinnen waren in staat om hun web te spinnen, zelfs in het nulpunt van de zwaartekracht, dat wil zeggen om zich te oriënteren ondanks het gebrek aan zwaartekracht. En dat zonder maanden van voorbereiding zoals de NASA-astronauten.

Wat maakt nog meer indruk op je bij spinnen?

Mohnhaupt: Hun draad is 50 tot 100 keer dunner dan een menselijke haar, maar extreem elastisch. Hij kan tot 80 kilometer worden uitgerekt voordat hij onder zijn eigen gewicht breekt. Een draad van een centimeter dik kan een lading van wel acht ton dragen.

De mens probeert al eeuwen spinnendraad te gebruiken.

Mohnhaupt: De Franse priester en spinoloog Paul Camboué richtte eind 19de eeuw zelfs een fabriek op in Madagaskar om op industriële schaal spinnenzijde te produceren. Op de wereldtentoonstelling van 1900 in Parijs werd een baldakijn van spinnenzijde gepresenteerd. De inspanning en de winst waren echter onevenredig. In tegenstelling tot de zijderups kan de spin niet gemakkelijk door mensen worden gebruikt.

Net als de zijderups werkt ook de bij ijverig voor ons mensen: ze zorgt voor honing en was. Houden we daarom zoveel meer van bijen dan van spinnen?

Mohnhaupt: Dat kan een rol spelen, maar de doorslaggevende factor is iets anders. Terwijl dieren als de bij in het christendom werden verheerlijkt, werd de spin gebrandmerkt als het dier van de duivel. ‘Ze broeden addereieren uit en weven spinnenwebben’, zegt het boek Jesaja. ‘Hun web is niet goed voor kleding, noch hun web voor een bedekking. Hun werken zijn werken van onheil, hun handen zijn goddeloosheid.’

Waarom zijn zoveel mensen bang van spinnen?

Is de kerk schuldig aan onze angst voor spinnen?

Mohnhaupt: Ze is hier op zijn minst gedeeltelijk verantwoordelijk voor. Het lijdt geen twijfel dat de eeuwenoude christelijke demonisering van de spin er in belangrijke mate toe heeft bijgedragen dat veel mensen een grote afkeer hebben van de dieren. Dit heeft zich door de eeuwen heen voortgezet tot op de dag van vandaag.

Neem bijvoorbeeld de arts Paracelsus: in de 16de eeuw beweerde hij serieus dat de spin van duivelse oorsprong was en voortkwam uit vrouwelijke menstruatie. Of de beroemde novelle De zwarte spin van de Zwitserse geestelijke Jeremias Gotthelf uit 1842: een boerin sluit een pact met de duivel, die haar op de wang kust. Haar gezicht zwelt op, het merkteken barst open en de zwarte spinnen die eruit kruipen brengen onheil over het hele land. Uiteindelijk wordt de boerin zelf een willekeurig moordende spin. De topos van de dreigende spinnenvrouw heeft echter nog een tweede wortel naast het christendom.

Welke?

Mohnhaupt: In het eerste decennium na Christus schreef de Romeinse dichter Ovidius in zijn “Metamorfosen” over de Griekse mythe van Arachne. Een vrouw genaamd Arachne weeft nog beter dan de godin Pallas Athena, daagt haar uit voor een wedstrijd – en wint. Woedend verandert Pallas Athena de arrogante Arachne in een wevende spin. In het christendom werd het aspect van de seksueel onafhankelijke spinvrouw, die gevaarlijk is voor mannen, toegevoegd.

Intelligentie bij dieren: spinnen hebben een smartphone

Sommige vrouwelijke spinnen eten hun mannetjes op na het paren.

Mohnhaupt: Slechts enkele van de meer dan 50.000 soorten doen dat. Maar het is genoeg geweest om dit negatieve, mensdodende vampierbeeld te versterken.

Hoe kunt u het verband bewijzen tussen de cultureel-christelijke inprenting en de angst voor spinnen?

Mohnhaupt: Volgens studies is de angst voor spinnen in Europa en de westerse wereld veel wijder verbreid dan in andere regio’s die niet hoofdzakelijk door het christendom worden gekenmerkt, waar veel grotere en gevaarlijkere spinnen voorkomen. In West- en Centraal-Afrika wordt de spin soms aanbeden als een godachtig wezen, een bemiddelaar tussen hemel en aarde die ooit vuur naar de mensheid bracht. De Hopi in het zuidwesten van de VS vereren de spin als de ‘grote wever van al het leven’, terwijl hij in India, net als in Zuid-Amerika bij de Mapuches, wordt geprezen als de bedenker van de weefkunst. En in Anatolië is er het gezegde: ‘Mogen de spinnen altijd je buurt zoeken!’

In Cambodja worden tarantula’s – gefrituurd tot ze knapperig zijn en gekruid met zout en suiker – beschouwd als een delicatesse met geneeskrachtige eigenschappen.

Mohnhaupt: Dat spreekt het idee tegen dat de angst voor spinnen puur evolutionaire redenen heeft. Dat we zogenaamd bang zijn voor spinnen omdat er in het verleden bijzonder grote, levensbedreigende soorten waren. Er is geen bewijs voor zulke spinnenmonsters. En waarom zouden spinnen worden vereerd in gebieden met bijzonder giftige soorten?

Een andere reden die wordt genoemd voor arachnofobie of spinnenangst is sociale conditionering. Angst voor spinnen zou van generatie op generatie doorgegeven worden, dus aangeleerd zijn.

Mohnhaupt: Opvoeding speelt zeker een belangrijke rol, zoals de filosoof Immanuel Kant erkende. Ons wordt geleerd om bang te zijn – maar onze oude christelijke morele concepten zijn doorslaggevend.

Voor de psychoanalyticus Sigmund Freud – zeker geen vriend van de kerk – stond de spin in dromen voor de angst voor de boze moeder die door het kind wordt gevreesd.

Mohnhaupt: Freud baseerde dit misschien te veel op zijn eigen persoonlijke ervaring. In elk geval zijn spinnen geen slechte moeders, integendeel: veel soorten vertonen zelfs uitgesproken moederinstincten en beschermen hun jongen nadat ze uit het ei zijn gekropen. Vrouwelijke wolfspinnen, bijvoorbeeld, dragen hun jongen aanvankelijk op hun rug; de vrouwtjes van andere soorten lossen op na de bevalling en dienen zo als eerste voedsel voor hun kroost. Spinnen zijn geweldige dieren.

Van sommige wordt zelfs gezegd dat ze dromen.

Mohnhaupt: Tenminste in het geval van de jongen van de donkere sikkelspin, een soort springspin die in heel Europa voorkomt, is ontdekt dat ze niet alleen hun poten bewegen tijdens de slaap, maar ook hun lange oogbuizen. Dit duidt op REM-fasen, die mensen en andere zoogdieren ook hebben. Helaas zullen we nooit precies weten wat de spinnen dromen.

Ondanks al deze verbazingwekkende eigenschappen zijn veel mensen bang voor spinnen. Wat kan hieraan worden gedaan?

Mohnhaupt: Lees over spinnen, verdiep je in de fascinerende wereld van deze dieren. Afkeer is vaak gebaseerd op onwetendheid en ongefundeerde mythes, zoals de legende dat mensen regelmatig spinnen eten in hun slaap: complete onzin. Spinnen zijn gevoelig voor trillingen, als je op ze blaast rennen ze weg. Ze zouden nooit vrijwillig in onze mond kruipen. Je zou ze er opzettelijk in moeten proppen. De angst voor spinnengif is ook ongegrond, vooral in Europa. De kans dat je door de bliksem wordt getroffen is veel groter dan dat je door een spinnenbeet wordt gedood.

Deze dieren zijn ons ook zo vreemd omdat we ons zo ver van de natuur hebben verwijderd. Als we accepteren dat we niets meer zijn dan een deel van deze natuur, helpt dat ook om deze angst te bestrijden. Wat je zeker moet doen: neem de tijd en observeer de spinnen, ga met empathie met ze om. Het spinnenuniversum is zo ongelooflijk spannend! En het beste is dat je niet ver hoeft te reizen – je kunt ze ook thuis op je vensterbank bewonderen.