De geschiedenis van klimaatverandering: ‘We hebben onze wereld in brand gestoken’

Van Cleopatra tot de Franse Revolutie: al duizenden jaren beïnvloedt het klimaat de politiek, betoogt de Britse historicus Peter Frankopan.

Soms helpt het om de zaken vanuit een ander perspectief te bekijken. ‘Verlies voor ons is winst voor andere dieren en planten’, schrijft Peter Frankopan in De transformatie van de aarde. Een nieuwe wereldgeschiedenis. De Britse historicus en professor aan Oxford bestudeerde eerder het Nabije en Midden-Oosten en de zijderoutes. In zijn nieuwe boek maakt hij een tijdreis van 4,6 miljard jaar en toont hij aan hoe de klimaat- en weersomstandigheden de geschiedenis hebben beïnvloed.

Wat heeft u als wereldhistoricus ertoe bewogen om klimaatgegevens te verzamelen?

Peter Frankopan: Als kind van de jaren zeventig ben ik met het klimaatthema opgegroeid. Zure regen, het gat in de ozonlaag en milieurampen zoals Tsjernobyl hebben een stempel gedrukt op mijn generatie. De opwarming van de planeet en de uitputting van de natuurlijke grondstoffen zijn de existentiële uitdagingen van onze tijd. Wetenschappers spreken van de zesde massale uitstervingsgolf. Als historicus vraag ik me af hoe het zover is kunnen komen.

Uw tijdreis maakt duidelijk dat er in het verleden wel vaker klimaatveranderingen zijn geweest, ook zonder menselijk toedoen. Is uw boek geen koren op de molen van klimaatontkenners?

Frankopan: We leven in een vrije wereld, en niemand is verplicht te geloven dat de aarde rond is. Er zijn veel mensen die dat ontkennen. Net zoals er mensen zijn die het niet abnormaal vinden dat het in de Alpen bijna 40 graden wordt. Natuurlijk is het klimaat ook zonder menselijk toedoen veranderd. Maar voor de tweeduizend jaar die aan de industriële revolutie zijn voorafgegaan, is er geen enkele aanwijzing dat er coherente warme of koude periodes zijn geweest die het hele aardoppervlak beïnvloedden. Vandaag treft de globale opwarming 98 procent van de aarde. In Death Valley in de Verenigde Staten werden onlangs temperaturen gemeten van 52 graden, in Iran ging het kwik tot 51,5 graden Celsius. En dichter bij huis was de Rijn in de zomer van 2022 op sommige plaatsen zo goed als verdwenen. Het vraagt flink wat lef om te beweren dat dit normaal is.

U vergelijkt de prille aanwezigheid van de mens in de natuur met lompe genodigden die op het laatste nippertje aankomen op het feest, de boel saboteren en uiteindelijk het hele huis afbreken.

Frankopan: Ik heb dat beeld geleend van een vriend. Tegenover de EU hebben wij Britten ons volgens hem gedragen als feestgangers die in een hoekje vitten op alles, maar toch veel te lang blijven hangen. De eerste moderne mensen zijn ongeveer 500.000 jaar geleden verschenen. Onze aanwezigheid beslaat slechts een extreem korte periode in de geschiedenis van onze planeet. Tegelijkertijd hebben de oudste teksten al gewaarschuwd voor de vernietiging van het milieu.

Welke zijn dat?

Frankopan: ‘Leef in complete harmonie met de natuur’ staat bijvoorbeeld in de hindoeïstische Ayurveda, die zo’n 3000 jaar geleden is geschreven. Gelijkaardige waarschuwingen vind je in de Koran, de Thora en de Bijbel. Ook het grote Gilgamesj-epos, dat meer dan 4000 jaar oud is, waarschuwt voor droogteperiodes die op massale ontbossing zullen volgen en benadrukt dat we moeten leven in overeenstemming met de natuur. En toch hebben wij van meet af aan boven onze stand geleefd.

Was het klimaat al eerder de aanleiding voor het einde van een beschaving?

Frankopan: Het klimaat is nooit de enige oorzaak geweest dat samenlevingen bloeiden of ten onder gingen. Het werkte eerder als een brandversneller die bestaande problemen versterkte in hiërarchisch-gecentraliseerde politieke systemen: samenlevingen met grote steden en veel ongelijkheid, die zowel de natuur als de mensen uitbuitten en hun elites geen beperkingen oplegden.

Zoals?

Frankopan: Zoals Angkor, het historische koninkrijk van de Khmer in Cambodja, met zijn meer dan duizend tempels. Angkor had enorm veel arbeidskrachten nodig om kanalen, stuwmeren en waterwegen te graven. De infrastructuur raakte snel in verval als de bevolking afnam door emigratie of andere onvrijwillige omstandigheden. De voortdurende afwisseling van droge en natte periodes met sterke moessonregens leidde tot de ondergang van het hoogontwikkelde rijk.

Angkor werd het slachtoffer van zijn eigen succes?

Frankopan: Inderdaad. Wij historici mogen dan dol zijn op burchten, paleizen en piramiden, we vergeten dat de neergang ervan in het voordeel was van de uitgebuite bevolking en de natuur. Het klimaat is trouwens ook Cleopatra noodlottig geworden.

Hoezo?

Frankopan: In 43 voor Christus barstte de vulkaan Okmok in Alaska uit. Maandenlange zware erupties veroorzaakten een sterke temperatuurdaling in Zuid-Europa en Noord-Afrika. De Nijl overstroomde te weinig, wat leidde tot misoogsten, inflatie en politieke instabiliteit in Egypte. Het land belandde in een crisis. Cleopatra sloot een verbond met de Romeinse veldheer Marcus Antonius om haar positie te versterken. Een goede keuze, al was Octavianus, de latere keizer Augustus, hem een stap voor. Hij veroverde Egypte. Zo ligt de ondergang van Cleopatra aan de basis van de regionale macht van Rome.

De weergoden waren de profeet Mohammed dan weer gunstig gezind. Onrechtstreeks kon hij aan het begin van de zevende eeuw profiteren van de veranderende weerspatronen, schrijft u.

Frankopan: Ook daar speelden vulkaanuitbarstingen een rol. Door uitbarstingen in de zesde eeuw na Christus daalde de temperatuur. Het koudere weer begunstigde de verspreiding van ratten en vlooien. Boven op de voortdurende oorlogen tussen Romeinen en Perzen brak ook nog eens de pest uit. In die crisissituatie waarschuwden Mohammed en zijn aanhangers herhaaldelijk voor de dreigende ondergang van de wereld. Dat bracht de verspreiding van het Arabisch met zich mee, tot in Noord-Afrika, het Nabije Oosten en ver daarbuiten. De Arabische mode én de islam verspreidden zich net zozeer.

Ook een middeleeuws steppevolk zoals de Gouden Horde in Mongolië haalde voordeel uit de veranderde klimaatomstandigheden.

Frankopan: Begin dertiende eeuw viel in de Mongoolse steppe een enorme hoeveelheid regen. Het gras groeide, de weidegrond breidde uit, waardoor de bevolking meer paarden kon kweken. Paarden waren zowat de Ferrari’s van de pre-industriële wereld. Ze effenden de weg voor Dzjengis Khan en zijn Gouden Horde om snel gebied te veroveren, tot in verafgelegen streken.

Bestaat er zoiets als een ideaal klimaat voor de bloei van samenlevingen?

Frankopan: Perfect zijn omstandigheden zoals tijdens de ‘warme Romeinse periode’, van ongeveer 100 jaar voor tot 200 jaar na Christus, of tijdens de ‘middeleeuwse klimaatanomalie’, tussen ongeveer 900 en 1250. Dat waren fases met abnormaal warme maar vooral uiterst stabiele klimatologische omstandigheden. Stabiliteit is de sleutel tot succes, vooral in pre-industriële samenlevingen die afhingen van landbouw en handel.

Klimaatschokken veroorzaakten in het verleden niet alleen staatscrisissen, pandemieën en hongersnoden, maar leidden ook tot de onderdrukking van minderheden.

Frankopan: Als het vijf jaar op rij abnormaal koud was, nam de kans op bijvoorbeeld mishandeling van Joden toe, blijkt uit onderzoek. Ook christenen hebben moeten opdraaien voor verslechterde levensomstandigheden in het Egypte van de veertiende eeuw, toen de Nijl amper overstroomde. Historici brengen ook de massale heksenvervolgingen in verband met de klimaatverandering: in de zestiende en zeventiende eeuw kende Europa een kleine ijstijd, met extreme weersomstandigheden zoals hagelstormen en overstromingen.

Volgens u is zelfs de Franse Revolutie gedeeltelijk op klimaatveranderingen terug te brengen.

Frankopan: De Franse Revolutie vond plaats aan het einde van de kleine ijstijd. Op de koude en harde winter van 1787 volgde in Frankrijk de late en natte lente van 1788. De graanprijzen schoten de hoogte in, onweersbuien met enorme hagelbollen maakten de situatie nog erger. De armen leden honger en kwamen in opstand tegen de elites, wat leidde tot de revolutie en het afzetten van de koning.

De huidige debatten over de invloed van de mens op het klimaat gaan terug op de industriële revolutie, die zo’n 250 jaar geleden in Engeland begon.

Frankopan: De industriële revolutie zorgde voor een ongeziene toename in het gebruik van fossiele brandstoffen. Dat had een enorme groei van de uitstoot en de wereldwijde opwarming van de aarde tot gevolg. In de 800.000 jaar tot aan het begin van de industriële revolutie kwamen op een miljoen luchtmoleculen 250 CO₂-moleculen voor. In 2022 was dat aandeel tot meer dan 408 partikels gestegen. Dat niveau werd sinds het plioceen meer dan drie miljoen jaar niet meer bereikt.

Susan Sontag schreef in de jaren zestig: ‘Het witte volk is het kankergezwel van de geschiedenis.’ Het heeft ‘het ecologische evenwicht van de planeet verstoord en bedreigt nu het leven zelf’. Zou er zonder ons, Europeanen, geen sprake zijn van een klimaatcrisis?

Frankopan: Het probleem is niet de huidskleur. Het zijn de machtige rijken die in elke historische periode op dezelfde manier te werk gingen. Het rijk van Alexander de Grote, het Maya-rijk of de Han-dynastie in China: ze werden steeds groter en onderwierpen de natuur. Een racistisch denkende elite verrijkt zich op kosten van de mensen in de marge. Wij Europeanen hebben dat uiterst grondig gedaan, met de bekende gevolgen. Het enige wat het klimaat wereldwijd nog meer bedreigt, zijn volgens mij vulkanen.

Hoezo?

Frankopan: We stellen ons vulkaanuitbarstingen altijd voor als romantische Hollywoodavonturen, waarin een held zich aandient als redder in nood. In werkelijkheid bleven uitbarstingen in het verre verleden soms duizenden jaren duren en hebben ze het leven op aarde sinds het begin der tijden ingrijpend veranderd. Ook recentere uitbarstingen zoals de explosie van de vulkaan van Santorini rond 1600 voor Christus waren enorm krachtig. Ze hadden een impact van twee miljoen bommen van het type dat in Hiroshima is gevallen. Die explosie kan een rol hebben gespeeld bij de verspreiding van het pokkenvirus, dat in de laatste 3000 jaar honderden miljoenen mensen het leven heeft gekost. De uitbarsting van de vulkaan Tambora in Indonesië in 1815 leidde dan weer tot het ‘jaar zonder zomer’, met koude, mislukte oogsten en hongersnoden. Die natuurramp inspireerde Mary Schelley tot het schrijven van Frankenstein.

Hoe groot is de kans op een vernielende vulkaanuitbarsting in de toekomst?

Frankopan: Uit recent onderzoek blijkt dat zulke uitbarstingen samenhangen met het smelten van de ijskap en de stijging van de zeespiegel, maar ook met bovenmatig gebruik van grondwater. De vraag is niet of het tot grote vulkaanuitbarstingen zal komen, alleen wanneer dat zal gebeuren.

Welke gevolgen zou dat hebben?

Frankopan: Zware uitbarstingen zouden enorme hoeveelheden as en gassen de lucht in slingeren. Dat zou de temperaturen plotseling doen dalen, oogsten laten mislukken en de dood van planten, dieren en mensen tot gevolg hebben. Het zou de hele discussie rond de klimaatverandering overbodig maken.

Zou dat de totale vernietiging van het klimaat kunnen vermijden?

Frankopan: Zo gemakkelijk is dat niet. We kennen al eeuwenlang het gevaar van de door mensen veroorzaakte klimaatverandering. Rond het midden van de achttiende eeuw schreef Benjamin Franklin, een van de founding fathers van de Verenigde Staten, dat de temperaturen ten gevolge van de ontbossing stijgen. De oorzaken van het broeikaseffect zijn sinds het einde van de twintigste eeuw bekend.

(Lees verder onder de preview)

Waarom is de mensheid niet eerder van koers veranderd?

Frankopan: Misschien ook omdat wij historici ons werk niet goed genoeg hebben gedaan? We schreven te veel over koningen, leidersfiguren en oorlogen, en te weinig over stormen, overstromingen en droogtes. We dweepten met de technische vooruitgang en waren zo naïef om te denken dat de mens altijd een uitweg uit de ellende vindt. Als ik al die gemiste kansen bekijk, voel ik niks dan spijt.

Bij nader inzien had het einde van de Koude Oorlog een kans kunnen bieden om de opwarming van de aarde tegen te gaan.

Frankopan: Het is anders gelopen. Met de val van de Berlijnse Muur begon het grote feest. Na 1990 heeft de omvang van de wereldeconomie zich in dertig jaar tijd verviervoudigd. Veel mensen hebben geprofiteerd van de razendsnelle globalisering, maar de prijs is hoog. Meer dan de helft van de fossiele grondstoffen werd sinds 1998 verbrand.

Welke lessen voor de toekomst trekt u daaruit?

Frankopan: Enerzijds leert een blik op het verleden ons hoe kwetsbaar ecosystemen zijn. Anderzijds maakt de omgang met het verleden duidelijk dat wij als soort goed in staat zijn om problemen te herkennen en aan te pakken. Tegelijk mogen we niet uit het oog verliezen dat we een biologische diersoort zijn, weliswaar eentje dat te veel eet en vervolgens naar de fitnessstudio rent. Lang hebben we ons niet gerealiseerd welke gevolgen onze levenswijze heeft. We hebben onze planeet in brand gestoken, zonder ons bewust te zijn van de consequenties.

U klinkt behoorlijk activistisch. Waar houdt de historicus Frankopan op en begint de ecologische actievoerder?

Frankopan: Ha! (lacht) Als historicus ben ik automatisch ook pedagoog. Het is mijn opdracht de ogen te openen, te provoceren, en er op een heel bescheiden manier toe bij te dragen dat er eindelijk iets verandert. Wist je trouwens dat er 7500 liter water nodig is om een jeansbroek te maken? Evenveel als je drinkwater nodig hebt om zeven jaar te kunnen leven.

Door Katja Iken © Der Spiegel