Socioloog Max Koch: ‘Fossiele energie blijven produceren, is collectieve zelfmoord’

Hoe rijk mag een mens worden? Daarover nadenken kan de wereld redden, zegt de Duitse socioloog Max Koch. Hij houdt een pleidooi voor ontgroeien.

‘Als je kinderen hebt, ben je in het begin blij als ze groeien’, zegt Max Koch. ‘Zodra ze langer dan twee meter worden, maak je je een beetje zorgen. Als ze drie meter zijn, denk je dat er toch iets mis is gegaan. En dat is precies wat er gebeurt met de westerse economie.’ De Duitse socioloog Max Koch is professor aan de Zweedse Lund University. Hij werkte lang rond thema’s als sociale ongelijkheid en de welvaartsstaat, ‘maar met de jaren werd ik steeds meer geïntrigeerd door de klimaatproblematiek’, vertelt hij. ‘Het werd me almaar duidelijker dat ik me niet kon bezighouden met sociaal-economische problemen alsof die zich niet voordoen op een opwarmende aarde.’

Het gevolg was het boek Capitalism and Climate Change, dat in 2012 het licht zag. In het voorjaar verschijnt bij Manchester University Press Deep Transformations: A Theory of Degrowth, geschreven met Hubert Buch-Hansen en Iana Nesterova. Koch komt erin tot het besluit dat ‘als alle mensen in de wereld hadden geleefd volgens de welvaartsstandaarden van de westerse landen, we al veel eerder in een klimaatnoodtoestand waren terechtgekomen. Met andere woorden, de welvaartsnorm die wij in Europa kennen en koesteren, kan niet uitgebreid worden naar de rest van de wereld zonder desastreuze gevolgen voor de opwarming van de aarde.’ Op uitnodiging van Wim Van Lancker, professor sociaal werk en sociaal beleid, was Koch twee dagen te gast aan de KU Leuven om te discussiëren over ontgroeien en de toekomst van de welvaartsstaat.

U ziet een direct verband tussen economische groei en de opwarming van de aarde?

Max Koch: Daar kun je toch niet naast kijken: sinds de jaren 1950 hebben we in het Westen ongekende groeicijfers gekend, wat gepaard ging met steeds meer CO2-uitstoot. Zeker vanaf pakweg 1990 vonden de westerse productie- en consumptienormen op steeds meer plaatsen in de wereld ingang. Dat heeft ertoe geleid dat meer mensen dan ooit over heel de wereld een schadelijke levensstijl leiden, waardoor we ons nu in een regelrechte klimaatnoodtoestand bevinden.

We moeten nadenken over hoe rijk mensen mogen zijn.

Europese cijfers vertellen iets anders: sinds 1990 groeide de Europese economie met 60 procent, terwijl de CO2-uitstoot in die periode met 30 procent is verminderd. Economische groei betekent toch niet noodzakelijk meer opwarming van de aarde?

Koch: U moet niet alleen naar de Europese cijfers kijken, u moet kijken naar wat er op wereldschaal gebeurt. Er is inderdaad een daling van de CO2-uitstoot in Europa, maar die is al bij al zeer bescheiden. Die daling is het gevolg van de de-industrialisering die we vanaf de jaren negentig in Europa zien: heel wat bedrijven sloten hier hun deuren en verhuisden hun productie naar Azië omdat daar de lonen lager lagen. Dat heeft ervoor gezorgd dat de cijfers over de uitstoot in Europa zijn gedaald, maar in Azië zijn ze gestegen. Kijk naar China: het bruto binnenlands product (bbp) is er gestegen, de Chinese economie is razendsnel gegroeid én de CO2-uitstoot is enorm toegenomen. Ik kan het verplaatsen van de uitstoot van Europa naar andere delen van de wereld dan ook niet vieren als een groot succes, want voor het klimaat maakt het niet uit of de broeikasgassen in België of in Bangladesh worden uitgestoten: ze blijven even funest voor het klimaat op aarde.

En Europa draagt daarbij een grote verantwoordelijkheid?

Koch: Over een lange periode gezien heeft Europa heel veel broeikasgassen uitgestoten. En de landen die het minst hebben bijgedragen tot de opwarming van de aarde, worden er het zwaarst door getroffen. Als gevolg van onze levensstijl in het verleden én nu krijgen landbouwers in Bangladesh elk jaar te maken met grote overstromingen. Bij ons vallen er ook wel doden bij een hittegolf, maar het aantal doden in landen die niet of nauwelijks hebben bijgedragen tot de opwarming van de aarde is véél groter.

Met de Green Deal wil Europa het eerste klimaatneutrale continent worden: de netto-uitstoot van broeikasgassen moet tegen 2050 tot nul zijn teruggebracht en de economie moet groeien zonder uitputting van grondstoffen.

Koch: Ik ben voor die Green Deal, ook al gaat hij niet ver genoeg. Die twee bescheiden doelstellingen die Europa zich stelt, zullen niet worden gehaald. Dat kan ook niet als je vasthoudt aan economische groei. Alleen met hernieuwbare energie kun je die groei niet volhouden, je zult ook meer fossiele brandstoffen nodig hebben. Dat is wat je vandaag ziet: het verbruik van hernieuwbare energie neemt toe, maar dat van fossiele energie neemt ook toe. Je kunt de vraag naar energie en dus naar fossiele energie alleen maar afbouwen met een krimpende economie.

Ecomodernisten zeggen dat je de wereld niet redt met ‘minder, minder, minder’, maar wel met groene groei waarbij welvaart en wetenschap bondgenoten zijn in de strijd tegen klimaatverandering.

Koch: Ik ben voorstander van alle technologische innovaties die de wetenschappers in gedachten hebben, maar ik zie onvoldoende bewijs dat ze zullen volstaan om de opwarming een halt toe te roepen. We zullen ook enorme sociale innovaties moeten doorvoeren, en het overwinnen van onze drang naar groei maakt daar deel van uit. Waarom? Ecologische economen wijzen erop dat we voor onze productie en consumptie grondstoffen en energie nodig hebben van Moeder Natuur. Met die grondstoffen en energie moeten we zo spaarzaam mogelijk omspringen, want ze zijn eindig. Dat er jaar na jaar nog meer fossiele energie wordt geproduceerd omdat we blijven vasthouden aan economische groei, kan ik alleen maar vergelijken met een collectieve zelfmoord.

Dat zijn zware woorden.

Koch: Dat is waar de opwarming van de aarde op neerkomt. Om die te voorkomen, moeten we niet alleen onze manier van produceren maar ook van consumeren aanpakken. Niet alleen de bedrijven dragen een verantwoordelijkheid, ook de gezinnen.

We moeten onze manier van leven aanpassen en minder gaan consumeren?

Koch: Vooral de rijken moeten hun gedrag aanpassen, want zij zorgen voor de meeste CO2-uitstoot: volgens een Oxfam-rapport stootte de rijkste 1 procent van de wereldbevolking tussen 1990 en 2015 liefst dubbel zoveel koolstofdioxide uit als de armste 50 procent. We moeten die vervuilende elite met haar privévliegtuigen, dure jachten en dikke auto’s een halt toeroepen. Maar haar levensstijl wordt in tv-series nog altijd als rolmodel gepromoot.

Maar ook de gewone burger moet minder gaan consumeren?

Koch: We zullen onze levens moeten veranderen, ja. Maar het gaat me niet om individuele consumptiekeuzes, wel over welke samenleving we willen.

Concreet?

Koch: We moeten nadenken over hoe rijk mensen mogen zijn. Misschien moet er een plafond komen op wat mensen kunnen verdienen. Bijvoorbeeld dat het hoogste loon in een bedrijf niet meer dan tien keer het laagste loon mag bedragen. Daarnaast kan er worden nagedacht over welke basisbehoeften voor iedereen moeten worden vervuld. Ik denk bijvoorbeeld aan huisvesting en toegang tot gezondheidszorg, die nu nog altijd niet voor iedereen beschikbaar zijn. Het is niet alleen een verhaal van dingen opgeven. Als we de enorme rijkdom die nu bestaat op een slimme manier herverdelen, zouden veel meer mensen beter af zijn.

Hoe ziet u die herverdeling?

Koch: Het moet toch mogelijk zijn om de allerrijksten meer belasting te laten betalen? We lijken het vergeten te zijn, maar in de Verenigde Staten betaalden de hoogste inkomens tot in de jaren 1970 tussen de 70 en 90 procent belastingen. Waarom zou dat nu niet opnieuw kunnen? Ik ben niet naïef: de machtige financiële sector kan tegenwoordig enorme hoeveelheden kapitaal bliksemsnel van de ene plek in de wereld naar een andere overbrengen. Daarom moet er gedacht worden aan een wereldwijde minimale vermogensbelasting. Dat zou toch rechtvaardig zijn?

In Europa kennen we een sociaal gecorrigeerd marktsysteem, waarin allerlei sociale voorzieningen bestaan die moeten zorgen voor sociale rechtvaardigheid. Met minder economische groei zullen de overheden minder belastingen ontvangen en dus minder geld hebben voor sociale voorzieningen, pensioenen, werkloosheidsuitkeringen en noem maar op. Zal minder groei niet zorgen voor meer armoede en ongelijkheid?

Koch: Dat denk ik niet. De welvaartsstaat zoals we die vandaag kennen heeft zich maar kunnen ontwikkelen dankzij de economische groei, daarin hebt u gelijk. De vraag is of we de welvaartsstaat kunnen loskoppelen van die economische groei. Daarover moeten we durven door te denken en alles ter discussie stellen.

Wat bedoelt u?

Koch: Je zou bijvoorbeeld aan iedereen een basisinkomen kunnen geven, een bepaald bedrag dat je sowieso krijgt. Ik denk dat je de universele basisvoorzieningen moet uitbreiden en goedkoop of zelfs gratis moet maken. Je zou aan iedereen een bepaalde hoeveelheid energie en water kunnen geven. En wie twee keer per dag met warm water wil douchen, zal dan zeer veel moeten betalen voor het extra verbruik van water en energie. Het is een aanscherping van het sociale tarief dat nu al in vele landen bestaat. Burgers zouden ook recht kunnen hebben op een bepaald aantal vierkante meters om te wonen, of gratis gezondheidszorg en toegang tot het onderwijs enzoverder.

Iemand moet dat wel betalen: de overheid, en dat zijn alle belastingbetalers.

Koch: Dat is waar, maar mensen produceren vandaag meer dan vroeger en wie plukt daar vooral de vruchten van? De rijken. En zo zitten we terug bij de herverdeling. Als die herverdeling slimmer en rechtvaardiger gebeurt, zouden de gepensioneerden, werklozen en zieken een comfortabeler leven kunnen leiden. Zelfs als de economie zou krimpen.

Gelooft u dat echt?

Koch: Ja, daar ben ik van overtuigd. Daarnaast moeten we nadenken over wat we als werk zien en wat meetelt als we het hebben over het bruto binnenlands product en de economische groei. Heel veel werk in de zorg, dat zo belangrijk is, wordt vandaag niet betaald en ook niet meegerekend in het bbp en in de groeicijfers. Een dochter die voor haar bejaarde ouders zorgt, bijvoorbeeld, dat zouden we toch moeten meetellen? En nog iets anders: als we de lonen plafonneren, zou dat de stress van de mensen die gaan werken kunnen verminderen. Er zou een gezonder evenwicht tussen werk en privé kunnen ontstaan. Er zou dan minder een beroep moeten worden gedaan op de sociale zekerheid. De kosten voor de welvaartsstaat zouden dus kunnen verminderen.

Ziet u dat ooit realiteit worden?

Koch: O, ik geef graag toe dat ik hier en daar misschien een beetje te ver ga, maar ik probeer vooral een nieuw discours op te starten. Als je iets nieuws begint, moet je creatief durven te denken. Ik probeer onze verbeelding in een bepaalde richting te activeren, maar ik ben me ervan bewust dat dit ook veel vragen met zich meebrengt.