Academici en professionele organisaties pleiten ervoor om de expertise van psychologen en gedragswetenschappers ter harte te nemen in de strijd tegen klimaatverandering.

De afgelopen 7 jaar waren de warmste ooit en de concentratie van broeikasgassen heeft in 2021 een recordhoogte bereikt volgens de Wereld Meteorologische Organisatie. De manier waarop we leven is hiervan de belangrijkste oorzaak en enkel een radicale en snelle vermindering van de emissies kan een catastrofale stijging van de temperatuur op aarde voorkomen. De klimaatverandering is voor 82% van de Belgen dan ook de belangrijkste uitdaging waarmee de mensheid in de 21e eeuw wordt geconfronteerd.

Oplossingen via technologische ontwikkelingen zullen niet voldoende zijn. We zullen ook ons gedrag en levensstijl op vele vlakken fundamenteel moeten veranderen om bij te dragen aan de levensvatbaarheid van de planeet. Deze verandering is niet enkel cruciaal voor toekomstige generaties, maar ook voor bevolkingsgroepen die vandaag al getroffen worden door de gevolgen van de klimaatverandering. Volgehouden gedragsverandering vergt de betrokkenheid en motivatie van de hele bevolking. Dit is slechts mogelijk via gerichte motiverende boodschappen, waarbij gedragsverandering via gepaste kanalen op maat van verschillende groepen in de samenleving wordt ondersteund.  

Uiteraard kan de aanpak van de klimaatverandering niet enkel gesteund zijn op individueel klimaatvriendelijk gedrag. Bedrijven, organisaties en overheden spelen hierin ook een essentiële rol. We verwachten van hen moed en een lange termijnvisie. Er is een steeds toenemende gevoeligheid van deze actoren voor de druk die uitgaat van internationale bewegingen en van de individuele verwachtingen van de burgers.    

Gelijkenissen met COVID

Inzake gedragswijziging vertoont de klimaatcrisis veel gelijkenissen met de COVID-pandemie. Ook toen moest de bevolking worden gemobiliseerd om vaak onaangename en vrijheidbeperkende gezondheidsmaatregelen te volgen en werd  ze uitgenodigd om zich te laten vaccineren. En ook toen beschermden we met ons gedrag zowel onszelf als  anderen. De motivatie, het gedrag en de welzijnsimplicaties van de coronamaatregelen in België werden voortdurend opgevolgd door de Motivatiebarometer en de “Psychologie en Corona”-expertengroep, een ad hoc samenwerkingsverband van onderzoekers en vertegenwoordigers van het professionele veld in heel België. Via vele rapporten werden beleidsmakers en wetenschappelijke adviesorganen (vb. GEMS) gevoed met empirische gegevens om hun adviezen en beleid zo veel mogelijk op de werkelijkheid af te stemmen in plaats van zich te laten leiden door hun intuïtie over het motivationeel draagvlak en het psychologisch welzijn van de bevolking.

Uit deze peilingen bleek steevast dat klassieke interventies om het gedrag te sturen, zoals (dreigen met) bestraffingen, een veel minder duurzaam effect hebben dan investeren in de autonome motivatie van de bevolking. Door de bevolking te laten meedenken en de meerwaarde van maatregelen te kaderen, ervaart ze meer eigenaarschap van beoogde doelstellingen en is ze sneller bereid om verantwoordelijkheid te nemen. Verder bleek dat het vertrouwen in de overheid de bevolking beschermt tegen de verleiding van nepnieuws en complottheorieën over COVID en de vaccinatiebereidheid positief voorspelt.  

Bevordering van gedragsverandering  

Het beheersen van de klimaatproblematiek vereist een grondige verandering in het denken en handelen van de bevolking. Zo’n aanpassing ligt erg gevoelig omdat we het gewoon zijn om zonder veel beperkingen te beslissen wat we bijvoorbeeld eten of hoe we ons verplaatsen. Wil deze verandering in persoonlijke levensdomeinen zoals consumptie, huisvesting, of vervoer niet op weerstand botsen, dan dient deze ingebed te worden in een veranderde maatschappelijke context die we ook aanvaarden. Expertise inzake menselijk gedrag en de mechanismen van gedragsverandering zijn daarbij essentieel.  

Zo weten we dat mensen goed informeren over de noodzaak van gedragsverandering niet volstaat om verandering tot stand te brengen en vol te houden. Onderzoek toont verder aan dat boodschappen waarin het gevaar van klimaatverandering wordt benadrukt effectiever zijn dan optimistische boodschappen waarin de al geboekte vooruitgang wordt benadrukt, maar dat dergelijke boodschappen slechts worden aanvaard als ze afkomstig zijn van leden van een groep waarmee de betrokkene zich vereenzelvigt. Als gevraagde gedragsverandering als onrechtvaardig wordt gezien, bijvoorbeeld omdat ze sommige sociale groepen harder treffen dan andere, dan kan dit zorgen voor polarisatie tussen pro- en contraklimaatactivisten. Bovendien is eco-angst een niet te onderschatten probleem dat een negatieve impact heeft op onze mentale gezondheid. Zo gaat eco-angst gepaard met piekeren, huilen en verstoorde slaap. 

België is volgens een recente enquête in het tijdschrift Imagine één van de landen met het laagste niveau van “klimaatscepticisme” en is een meerderheid van de Belgische bevolking bereid haar levensstijl te veranderen. Maar zo’n bereidheid vertaalt zich niet noodzakelijk in duurzame gedragsverandering, net zomin als goede voornemens met Nieuwjaar automatisch in daden worden omgezet. De overheid staat dan ook voor de uitdaging om motivatoren en obstakels te identificeren die per groep of individu kunnen verschillen, en om hierrond een coherent beleid te ontwikkelen.  

Klimaatcentrum  

De federale regering hield  op 29 november 2022 een expertisecentrum voor wetenschappelijk klimaatonderzoek boven de doopvont, waarvan de details nog moeten worden uitgewerkt. Uiteraard is expertise in “harde” wetenschappen (klimatologie, techniek, natuurkunde, enz.) essentieel, maar ook gedragsexpertise vanuit de sociale en gedragswetenschappen is hierbij onontbeerlijk.

Tijdens de coronacrisis duurde het maanden vooraleer beleidsadviserende organen gedragsexperten en psychologen opnamen en bleef steeds de kritiek weerklinken dat te weinig rekening werd gehouden met andere kennisdomeinen dan de virologie en biostatistiek. Om te vermijden dat dit ook nu weer gebeurt heeft de groep “Psychologie en Corona” besloten haar werkterrein te verruimen naar “Psychologie en Samenleving” om zich te richten op de andere maatschappelijke uitdagingen.

Klimaatverandering is momenteel een van de meest urgente maatschappelijke problemen. Wij zijn overtuigd dat gedragswetenschappers en psychologen samen met anderen kunnen bijdragen aan een efficiënte en deskundige aanpak van de vele psychologische uitdagingen die de klimaatcrisis met zich meebrengt. Wil het klimaatbeleid niet blindvaren en rekening houden met met de noden en wensen van de bevolking, dan zijn empirische gegevens over gedrag, motivatie en draagvlak onontbeerlijk en dient expertise inzake gedragswetenschappen en psychologie aan boord te worden genomen in multidisciplinaire adviesorganen.  

Deze tekst gaat uit van Psychologie en Samenleving, en werd geschreven door Ann DeSmet (ULB & UAntwerpen), Olivier Klein (ULB), Ruth Krebs (UGent), Patrick Engelhardt (VVKP), Eva De Winter (VOCAP), Patrick Lancksweerdt (VVSP), Olivier Luminet (UCLouvain), Omer Van den Bergh (KU Leuven), Maarten Vansteenkiste (UGent), Quentin Vassart (UPPCF), Vincent Yzerbyt (UCLouvain). De volledige lijst met alle ondertekenaars vind je hier.