Klimaatspecialist Schellnhuber: ‘“Geen paniek!” heeft al vaker geleid tot de ondergang van hele beschavingen’

Klimaatwetenschapper Hans Joachim Schellnhuber deelt het klimaatoptimisme van sommige collega’s niet. ‘In veertig jaar klimaatonderzoek heb ik nog nooit zulke anomalieën gezien.’

Op een heuvel in Potsdam ligt het Potsdam Institute for Climate Impact Research – het mooiste wetenschapscentrum in Centraal-Europa, vindt oprichter Hans Joachim Schellnhuber. De emeritus hoogleraar theoretische natuurkunde begint eind 2023 te werken in Oostenrijk. Zijn oude baan opgeven valt hem moeilijk, en niet alleen voor de mooie werkomgeving. Professor Schellnhuber maakt zich grote zorgen over de toekomst van de mensheid.

Jim Skea, het nieuwe hoofd van het VN-klimaatpanel (IPCC) zei in juli dat de wereld niet zal vergaan als de temperatuur met 1,5 graden stijgt. Hij roept op tot pragmatische oplossingen. Heeft Skea gelijk?

Hans Joachim Schellnhuber: Als je in een brandend huis zit, mag je je niet laten verlammen door doodsangst. Ons huis staat in brand. Maar hier en daar ontspannen blussen zal ook tot een ramp leiden. Dramatische uitdagingen vragen om dramatische actie.

Is het hoofd van het IPCC dan te optimistisch?

Schellnhuber: Jim is altijd een vrolijke pragmaticus geweest. Politici houden daarvan, maar hij geeft het verkeerde signaal aan het publiek.

Hoe schat u de situatie in?

Schellnhuber: Met ons huidige klimaatbeleid blijven we onder geen beding onder de 1,5 gradengrens. En we zullen ook de internationaal vastgelegde grens van 2 graden doorbreken. Dan komt onze beschaving in gevaar. En dat moet de wetenschap duidelijk maken, vind ik, want mensen hebben het recht om zoiets te weten.

U wordt beschouwd als de uitvinder van de 2 gradendoelstelling die is vastgelegd in het klimaatakkoord van Parijs uit 2015. Wist u toen al dat 1,5 graden bijna onmogelijk te behalen zou zijn?

Schellnhuber: Ja, helaas. Maar op de klimaatconferentie in Parijs zorgde de druk van de kleine eilandstaten voor een bijzondere dynamiek. Die landen zijn bang voor hun voortbestaan als de aarde meer dan 1,5 graden opwarmt. Alleen had niemand in 2015 een realistisch plan om de opwarming te beperken. En vandaag hebben we zo’n plan nog altijd niet.

In 2015 hoopte u nog dat ons planetaire voertuig ‘slechts’ lelijke deuken zou oplopen en dat een total loss vermeden kon worden. Staan we acht jaar later dichter bij blikschade of bij de total loss?

Schellnhuber: Helaas bij dat laatste. We hebben nu een relatief duidelijk beeld van hoe die total loss zou kunnen ontstaan. En we kunnen al voelen hoe het klimaatsysteem begint te rommelen door de opwarming van de aarde, die in 2022 nog 1,2 graden bedroeg. De controle-instrumenten van Ruimteschip Aarde slaan op dit moment gewoon op hol. Stel je voor dat je een vliegtuig bestuurt en dat boven de Atlantische Oceaan alle instrumenten plotseling enorme afwijkingen vertonen. Je zou toch in paniek raken? Ik werk al veertig jaar in klimaatonderzoek, maar we hebben nog nooit zulke anomalieën gezien als de afgelopen maanden.

In de zomer plezier maken op een strand aan de Middellandse Zee: die dagen zijn voorbij.

Wat vindt u dan zo ongewoon?

Schellnhuber: 2023 zal de manier waarop we naar de wereld kijken veranderen. Sinds maart zijn de gemiddelde temperaturen aan het zeeoppervlak bijvoorbeeld extreem hoog. Maar zonder het afkoelende effect van de oceanen gaat de opwarming van de aarde veel sneller. De wetenschappelijke wereld beseft dat, maar daarbuiten wordt er nauwelijks over gesproken. Dit kalenderjaar wordt misschien het warmste jaar in de geschiedenis. Deskundigen stonden vooral versteld van de temperaturen in september. Bovendien is de omvang van het ijs in de Antarctische Oceaan abrupt afgenomen.

(lees verder onder de preview)

Hoe verklaart u al die verschijnselen?

Schellnhuber: Er zijn drie mogelijkheden. De eerste is ‘shit happens’. Toevallig bewogen veel klimaatvariabelen in dezelfde richting in 2023. En die schommelingen zullen snel weer verdwijnen. De tweede mogelijkheid: het kondigt de overgang aan naar een nieuwe fase van de klimaatcrisis. Tijdens zulke overgangen schommelen belangrijke variabelen steeds langer heen en weer totdat het systeem instort.

Wat bedoelt u met systeemfalen?

Schellnhuber: De breuk met het holoceen, het tijdvak dat onze beschaving de afgelopen 12.000 jaar mogelijk heeft gemaakt. Zo’n systeemverandering gebeurt met domino-effecten tussen de belangrijkste milieucomponenten en kan beginnen met de ineenstorting van grote ecosystemen. De geschiedenis van de aarde zit vol met zulke systeembreuken, denk maar aan de ijstijden van de laatste 3 miljoen jaar.

Wanneer weten we zeker dat we een systeembreuk meemaken?

Schellnhuber: Daar is het te vroeg voor. Het klimaatsysteem is nog nerveuzer en veranderlijker dan we eerder dachten. Daarom denk ik dat de derde verklaring voor de schommelingen van het afgelopen jaar de meest waarschijnlijke optie is: het is ‘slechts’ een voorproefje van wat ons te wachten staat.

Vergelijk het met een hartaanval: het CO2-gehalte in de atmosfeer is als de bloeddruk van een patiënt. Als die te hoog is, dan is dat risicovol voor de patiënt, maar gaat hij niet noodzakelijkerwijs dood. Sommige mensen leven vrij lang met een hoge bloeddruk, anderen ontwikkelen chronische ziekten en nog anderen sterven vroegtijdig. We weten nog niet precies wat voor patiënt onze planeet is. Maar dit jaar lijkt de hoge bloeddruk zich tot angina pectoris te ontwikkelen – en dat is zorgwekkend.

Veel mensen hebben deze zomer de gevolgen van de klimaatcrisis al ervaren.

Schellnhuber: Ja, na alle branden en overstromingen is ons vertrouwen in het milieu geschokt. Die potpourri van verschrikkingen zal de komende jaren alleen maar erger worden.

Wat denkt u als u de beelden van rampen ziet?

Schellnhuber: We verliezen een gevoel van veiligheid en dat raakt mij. We verliezen ons klimaat. Herinner je de jaren zestig en zeventig: soms was het heet in de zomer, maar dan was het 27 of 28 graden. Je ging zwemmen en wachtte op de afkoeling ’s nachts. Heel betrouwbaar.

Hoe brengt u uw zomers nu door?

Schellnhuber: Ik ga vaak naar Italië, maar ik probeer juli en augustus te vermijden. Midden in de zomer naar de Middellandse Zee reizen en daar plezier maken op het strand: die dagen zijn voorbij. De zorgeloze zomers van onze jeugd zijn verloren gegaan. Dat is ongelooflijk triest.

Sommige klimaatonderzoekers beschuldigen u van paniekzaaierij.

Schellnhuber: Kritische discussies zijn productief voor de wetenschap. Maar wetenschappers beschuldigen van alar- misme, dat is een ander paar mouwen. We zijn het er allemaal over eens dat de aarde snel opwarmt door industriële verstoring. Critici zeggen dat de gevolgen van de klimaatverandering tamelijk stabiel en lineair zijn. Maar de geschiedenis van de aarde leert ons dat veranderingen vaak disruptief zijn.

In normale omstandigheden zijn kalmte en voorzichtigheid de juiste houding. Maar het motto ‘Geen paniek!’ heeft in de wereldgeschiedenis al vaker geleid tot de ondergang van hele beschavingen.

Sommige onderzoekers beweren dat we ons kunnen aanpassen.

Schellnhuber: Dat is het gekke. Klimaatwetenschappers worden beschuldigd van alarmisme, omdat hun theorieën nog niet overtuigend genoeg zijn onderbouwd. Dat kan best. Maar tegelijkertijd durven andere mensen zonder een greintje bewijs te zeggen dat we miljarden mensen zonder lijden en bloedvergieten kunnen loodsen door de turbulente eeuwen van 1, 2, 3 of zelfs 4 graden opwarming. Dan moeten miljarden mensen verhuizen van de onbewoonbare tropen naar de gematigde zones. Welk wondermodel willen ze daarvoor gebruiken? En welk wonderbeleid kan dat op een humane manier wereldwijd implementeren?

Het is een schande dat de samenleving jonge idealisten als zondebok aanwijst.

Klimaatklevers en klimaatactivisten verwijzen in hun campagnes naar uw onderzoek over tippingpoints.

Schellnhuber: Zelfverklaarde martelaren zijn een beetje gênant. Maar ik vind het een schande dat onze samenleving die ongevaarlijke groep jonge idealisten als zondebok aanwijst. Beweren dat het hun schuld is dat we niet méér doen om het klimaat te beschermen, dat is toch perfide?

Maar denkt u dat hun protest werkt?

Schellnhuber: Het zal politiek waarschijnlijk een averechts effect hebben en uiteindelijk teleurgesteld en gefrustreerd ten onder gaan. Maar hun zorgen zijn wel gerechtvaardigd. Helaas wil de grote meerderheid in de rijke landen niet gestoord worden. Zolang de hemel niet op hun hoofd valt, willen ze hun levensstijl en comfort onveranderd behouden.

Verdeelt klimaatbescherming de samenleving? De meeste extreemrechtse partijen ontkennen de opwarming van de aarde.

Schellnhuber: Verandering betekent ook uit je comfortzone stappen. Daarom zijn er mensen die zich aanbieden als een soort smokkelaar om mensen te helpen ontsnappen naar een droomwereld zonder klimaatverandering. Je vindt zulke smokkelaars bij extreemrechtse politici, maar meer en meer ook in andere groeperingen.

(lees verder onder de preview)

U hebt al doodsbedreigingen ontvangen. Schrikt dat u af?

Schellnhuber: Nee, maar ik maak me wel zorgen over mijn zoon en zijn generatie. We raken steeds dieper in de crisis verwikkeld en als daar dan dom, populistisch of zelfs fascistisch op gereageerd wordt, dan brengt dat het leven van onze kinderen ernstig in gevaar. Daar lig ik wakker van.

U was jarenlang de klimaatadviseur van bondskanselier Angela Merkel. Bent u niet tot haar doorgedrongen?

Schellnhuber: Toch wel, maar zelfs de zogenaamde machtigen zitten vast in een korset van beperkingen, coalities en compromissen. Als je geen dictatuur wilt, moet je de moeizame compromissen van de democratie zoeken. In 2003 had ik ook een gesprek met de Russische president Vladimir Poetin. Maar toen had ik niet het gevoel dat mijn boodschap overkwam.

Waar put u nog hoop uit?

Schellnhuber: Ik ben ervan overtuigd dat er binnen enkele decennia een circulaire bio-economie kan ontstaan, waarin architectuur met hout, klei en bamboe een centrale rol speelt. Dat is ook een fantastische manier om historische CO2-uitstoot uit de lucht te halen. We moeten de overschrijding van de Parijse norm van 2 graden zo kort en ondiep mogelijk houden zodat we terug kunnen naar het klimaat van het holoceen. Volgens het nieuwste onderzoek zouden bepaalde omslagprocessen dan in de kiem gesmoord kunnen worden.

Er is dus nog hoop?

Schellnhuber: Er zijn altijd hoopvolle ontwikkelingen. In Ecuador was er dit jaar bijvoorbeeld een succesvol referendum tegen olieboringen in het Yasuní National Park. Een relatief arme samenleving koos met een grote meerderheid tegen kortetermijnwinst en voor langetermijnvrede met de natuur. Ik was diep ontroerd.