Hoe gaan mensen om met de meest extreme hitte, waar ze steeds vaker mee te maken zullen krijgen? En hoe kunnen ze worden aangespoord om actie te ondernemen tegen de opwarming van de aarde? De Frans-Zwitserse ontdekkingsreiziger Christian Clot probeert deze vragen te beantwoorden met zijn expedities.
Al meer dan twintig jaar onderzoekt de Frans-Zwitserse ontdekkingsreiziger Christian Clot, oprichter van het Human Adaptation Institute, hoe het menselijke brein zijn fysieke en psychologische grenzen overschrijdt.
Voor zijn missie “Deep Time” nam Clot in 2021 veertien vrijwilligers veertig dagen lang mee naar een koude, vochtige grot om hun relatie met de tijd te observeren zonder daglicht of communicatie met de buitenwereld.
Van december 2022 tot juni 2023 reisde hij naar drie extreme locaties, dit keer in het gezelschap van twintig gewone mensen met de bedoeling een sociale dimensie aan het experiment toe te voegen. De codenaam van deze missie, “Deep Climate“, verwijst onvermijdelijk naar de grootste uitdagingen van deze eeuw: hoe kunnen we de klimaatverandering een halt toeroepen? Hoe kunnen mensen zich aanpassen aan de omstandigheden van morgen? En hoe kunnen we mensen aanmoedigen om op hun eigen niveau actie te ondernemen, in een maatschappij waarin iedereen de inspanning of verantwoordelijkheid op anderen afschuift?
Uw expedities met een kleine groep mensen uit alle lagen van de bevolking zijn een vervolg op uw solo-expedities. Was dit gepland?
Christian Clot: Tot 2004 was mijn belangrijkste reden om te gaan het ontdekken van het planetenstelsel, de verschillende omgevingen en hun interacties. Een van de doelen van de missies was het nemen van wetenschappelijke monsters. Daarbij werd ik met twee dingen geconfronteerd: menselijke omstandigheden die vaak complex waren, met hachelijke situaties, en de moeilijkheden van bevolkingen in arme of onstabiele landen, waardoor je je machteloos voelde. In 2012 nam ik een beslissing die een keerpunt betekende: ik richtte mijn eigen instituut op, met gespecialiseerde eenheden en de nodige financiering om me volledig te kunnen wijden aan het onderzoek naar menselijke aanpassing.
We zijn nog ver verwijderd van de wetenschappelijke kennis die we nodig hebben om om te gaan met wat ons te wachten staat.
Wat houdt die ‘menselijke aanpassing’ in?
Clot: Ik werk aan het menselijk vermogen om met verandering om te gaan, of die er nu aankomt of al is. Er is natuurlijk de klimaatverandering, met speciale aandacht voor de komst van extreme hitte, de onzekerheid die gepaard gaat met stormen, branden en overstromingen… En dan zijn er nog de maatschappelijke veranderingen die dit met zich meebrengt, zoals migratie. We zijn nog ver verwijderd van de wetenschappelijke kennis die we nodig hebben om om te gaan met wat ons te wachten staat. Natuurlijk zijn er altijd veranderingen geweest. Maar dit is volgens mij de eerste keer dat ze bijna de hele wereldbevolking zullen treffen. Als er oorlog is, kun je de vijand identificeren. In dit geval hebben we te maken met iets dat buiten ons ligt. We weten dat we deels verantwoordelijk zijn en dat we onze denkpatronen zullen moeten veranderen. Op dit moment zijn we er nog niet.
Hoe dragen de expedities bij aan die wetenschappelijke kennis?
Clot: Hoe dieper we ingaan op het onderwerp ‘aanpassing’, hoe meer we ons realiseren dat het vooral verbonden is met emoties. Om te begrijpen wat mensen ervaren in een nieuw klimaat, moet je ze kunnen observeren. Vandaar de wens om via de Deep Climate-expeditie mensen die niet gewend zijn aan bepaalde klimaten in deze omgevingen te plaatsen. We bevinden ons nog in een vroeg stadium. Maar misschien ontdekken we bij de deelnemers terugkerende mechanismen die hen in staat stellen om zich aan te passen aan deze nieuwe omstandigheden.
Overleven in extreme omstandigheden gedurende een bepaalde periode is niet te vergelijken met verandering zoals we die in het dagelijks leven waarnemen, noch met de geleidelijke aard van de opwarming van de aarde.
Clot: Als we het hebben over een gemiddelde opwarming van de aarde van +1°C, +2°C of zelfs +4°C, dan hebben we het over zeer heftige perioden. Een voorbeeld: in Jalalabad in 2021 ging de bevolking van een temperatuur van 32°C naar 52°C in 24 uur. De hittegolf duurde drie weken. Door de opwarming van de aarde zal het aantal extreme gebeurtenissen toenemen en de mens zal zeer snel moeten reageren. Er zal niet zozeer sprake zijn van geleidelijkheid als wel van onmiddellijkheid.
Het is een vergissing om te denken dat we alles op dezelfde manier kunnen doen met alternatieve energie.
“Ik hoor alleen maar oproepen tot structurele aanpassing. We moeten onze huizen veranderen, onze auto’s, onze energiebronnen. Maar ik hoor niemand praten over de fundamentele basis voor deze veranderingen: wijzelf”, schreef je onlangs…
Clot: Dit is een belangrijk aspect. Alles wat we tegenwoordig doen is erop gericht om ons leven te houden zoals het is. Ik ben geen collapsoloog en ook niet iemand die vindt dat we zonder moderne gemakken moeten leven. Maar het is een vergissing om te denken dat we alles op dezelfde manier kunnen doen met alternatieve energie. Vroeger verwarmden we onze huizen met walvisvet. Olie was de redding. Tegenwoordig zou elektriciteit een einde moeten maken aan olie, maar het zal andere problemen creëren. We zitten in een soort roes. We weten dat we ons gedrag moeten veranderen en collectief moeten beslissen wat we bereid zijn te verminderen. Om dat te doen, moeten we ons opnieuw op mensen richten.
Minder reizen, minder vlees, minder verwarming in de winter… Veel van deze veranderingen lijken een lange lijst van ontberingen. Kunnen mensen andere comfortomstandigheden waarderen dan die ze vandaag als vanzelfsprekend beschouwen?
Clot: We kunnen nog geen boodschap van verandering overbrengen zonder te praten over iets stoppen. We moeten een ander verhaal creëren. Een van de sleutels tot aanpassing zal mentale projectie zijn: het vermogen om je een toekomst voor te stellen. Als we te horen krijgen dat het per definitie slechter zal zijn dan vandaag, zal niemand daar naartoe willen. Maar het feit dat ik mijn mobiele telefoon minder gebruik, betekent niet noodzakelijkerwijs dat het slechter is. Het probleem is dat de overheid, net als de grote voorvechters van het milieu, nog niet heeft begrepen hoe het menselijk brein werkt. Het is jammer, maar het is niet ontworpen om minder te willen. Een van de mooiste momenten van mijn expedities was Deep Time. Veertig dagen lang niet onderworpen zijn aan de constante stroom van informatie, streaming content en meldingen uit de buitenwereld gaf de vijftien mensen een gevoel van voldoening. Een van de woorden die we het vaakst hoorden was ‘vrijheid’, ook al zaten we opgesloten in een grot bij 10°C en 100% vochtigheid. Tussen ons huidige comfortniveau en de extremen zoals in Deep Time, hebben we veel speelruimte die ons welzijn op geen enkele manier zal beïnvloeden – integendeel zelfs. Veel dingen worden gezien als noodzakelijk terwijl ze dat niet zijn.
Tijdens jullie gezamenlijke expedities had iedereen te maken met dezelfde omstandigheden. In een maatschappij die gekenmerkt wordt door ongelijkheid, is een van de vaak gehoorde zinnen om individuele passiviteit te rechtvaardigen ‘waarom moet ik me inspannen?’ Is dat niet een groot verschil?
Clot: We hebben allemaal verwachtingen van anderen, die per se meer moeten doen dan ik. En dit geldt voor alle samenlevingen: het is niet exclusief voor het Westen. Samenwerking mag er niet toe leiden dat we denken dat het aan anderen is om onze problemen op te lossen. Toch is ons onderwijssysteem hierop gebaseerd: we doen kennis op die in dienst wordt gesteld van een systeem dat geacht wordt de oplossingen te bieden. Daarom moeten we ons onderwijssysteem fundamenteel herzien. Of het nu gaat om het nemen van minder vluchten of het opgeven van vlees, elke actie die we individueel ondernemen is in feite collectief.
Als we het hebben over het hervormen van het onderwijs, waar trekken we dan de grens tussen collectieve en individuele verantwoordelijkheid?
Clot: Methoden die historisch en in bepaalde landen werden gebruikt, hebben hun waarde bewezen. Een daarvan is projectonderwijs. Vanaf de leeftijd van 5 jaar moeten kinderen begrijpen wat een project is en met anderen samenwerken om het tegen het einde van het jaar tot een succes te maken. Dan is er nog de status van de leerkracht. We zitten nog steeds in een heel top-down systeem: ik sta voor je en leg je mijn kennis op. We kunnen ervoor zorgen dat leerlingen deze kennis in twijfel trekken. We moeten ook variabiliteit toevoegen, door nieuwe ervaringen, improvisatie, het woord nemen… Allemaal elementen die nogal verwaarloosd zijn in het onderwijssysteem in Europa, behalve misschien in landen als Finland of Nederland. Tot slot moeten we het contact met de natuur herstellen, dat veel kinderen volledig zijn kwijtgeraakt. In Rwanda, na de genocide, hielp deze aanpak, ontwikkeld via het schoolsysteem, bij de wederopbouw van het land.
De urgentie van klimaatverandering vereist snellere veranderingen dan één of twee generatiesprongen. Zijn ingrijpende veranderingen verenigbaar met een tijdsbestek van 2040, of zelfs 2030?
Clot: We kunnen dit in minder dan een generatie veranderen. Maar het vereist een zeer sterke wil van de kant van politici en bedrijfsleiders. Ik ben helemaal niet anti-kapitalistisch. Maar vandaag de dag zijn de resultaten van een bedrijf alleen gebaseerd op zijn economische succes, niet op zijn externe effecten. Het is nog steeds financieel zinvol om een bedrijf te kopen, alles te vernietigen en het dan tegen een hoge premie te verkopen als het winst heeft gemaakt. Als de wet van morgen het verplicht zou maken om sociale en ecologische externaliteiten op te nemen, dan zou er veel veranderen. Een bedrijf kan veel sneller veranderen dan een gemeenschap. Velen geloven dat een land dat dit voorstaat zijn concurrentievermogen zou ruïneren, omdat de anderen niet zouden volgen. De realiteit is dat het maar twee of drie jaar zal duren. Klimaatverandering spaart geen enkele regio. Zelfs landen die als cynisch worden beschouwd, begrijpen dit. Behalve de Verenigde Staten ken ik geen enkel ander land, inclusief China, dat zichzelf deze vragen niet stelt. Iedereen wacht tot iemand de eerste stap zet. We onderschatten de kracht van het geven van het goede voorbeeld.
Denkt u dat individueel gedrag mogelijk is zonder een bindend kader?
Clot: Vandaag moeten we beperkingen opleggen omdat we niet genoeg educatief werk hebben gedaan. Maar zolang ze voor de hele bevolking gelden, zullen ze contraproductief zijn. Een stadsbewoner zal geen probleem hebben om over te schakelen op een elektrische auto, in tegenstelling tot iemand die van een minimumloon leeft. Europa heeft de neiging om één uniforme visie op te leggen aan alle lidstaten. In zo’n context kunnen mensen alleen maar in opstand komen. We moeten individuele verantwoordelijkheid begeleiden op een manier die overeenkomt met het sociale niveau en de maatschappelijke positie: je kunt van een grote baas niet dezelfde inspanning vragen als van een arbeider. Op deze manier handelen is ingewikkelder dan technologische beslissingen nemen. Maar gezien de immense complexiteit van wat er gebeurt, kunnen we geen genoegen nemen met de gemakkelijke uitweg.
De westerse samenleving heeft de klimaatverandering nog steeds niet geaccepteerd en blijft ze geloven dat we het kunnen redden met kleine aanpassingen.
Met je expedities benadruk je de rol van verwondering, die fundamenteel is om jezelf in de toekomst te projecteren. Het dagelijks leven lijkt echter niet meteen op de majestueuze landschappen die je verkent.
Clot: Verwondering betekent niet noodzakelijkerwijs afstand. Integendeel, want het mooiste van alles is de liefde die we voor iemand voelen of de liefde die we ontvangen. Verwondering is het vermogen om om ons heen te kijken naar dingen die ons een goed gevoel geven. Voor de één kan dat het bewonderen van een beeldhouwwerk op een gebouw zijn. Voor een ander is het kijken naar een voorbijvliegende libel. We moeten dit verlangen om schoonheid te zien cultiveren, zelfs in de moeilijkste situaties, zelfs in een onvriendelijke straat. We kunnen ons richten op het negatieve of juist kiezen voor het positieve.
Een ander cruciaal begrip voor aanpassing, zeg je, is dat van acceptatie. Bijvoorbeeld wanneer de elementen midden in een storm tegen je worden losgelaten. Is dat geen vorm van fatalisme?
Clot: Het is waar dat het woord verwarrend is. Acceptatie is ons vermogen om de situatie precies zo te zien als ze is. Ik kan de wind of de regen niet tegenhouden, of ontsnappen aan de zon in de woestijn. Zodra ik de situatie zie zoals ze is, en niet de gefantaseerde situatie die ik liever had gezien, kan ik er iets aan doen. Naar mijn mening heeft de westerse samenleving de klimaatverandering nog steeds niet geaccepteerd en blijft ze geloven dat we het kunnen redden met kleine aanpassingen.
Tijdens een expeditie herinnert het vermogen om je hulpbronnen te beheren ons aan de noodzaak om om te gaan met de beperkte hulpbronnen die op de planeet beschikbaar zijn. Denk je dat we dit kunnen toepassen op onze levensstijl?
Clot: Je kunt alleen iets veranderen als het aanbod stopt of als de consument stopt met kopen. Dit is niet hetzelfde als de gemiddelde burger de schuld geven. Ons werk laat zien dat wanneer iedereen zich een beetje verantwoordelijk voelt op zijn of haar eigen niveau, de algehele situatie verbetert. Voor Deep Climate kreeg elke deelnemer acht liter water per dag, voor zowel mannen als vrouwen, ongeacht hun lengte. Was het normaal dat iemand van 45 kilo evenveel liter kreeg als iemand van honderd? Op het eerste gezicht niet. In het begin mopperden de mensen. Ik zei dat ze samen naar een oplossing moesten zoeken. Heel natuurlijk gaven degenen die een liter minder nodig hadden het na een paar dagen aan anderen en dat was dat. Uiteindelijk heeft niemand ooit zijn acht liter overschreden. We moeten accepteren dat we allemaal, op ons niveau, een potentieel doorslaggevend deel van de verantwoordelijkheid hebben.
In de toekomst zullen we de werktijden moeten aanpassen, zoals het geval is in mediterrane landen.
Je hebt nog een lange weg te gaan als het gaat om de wetenschappelijke toepassing van de gegevens van Deep Climate. Ben je in dit stadium al verheffende inzichten tegengekomen?
Clot: De ene persoon is de andere niet, maar we ontdekten dat extreme hitte een groter probleem vormt dan de andere onderzochte omstandigheden. Als het koud is, is het vrij positief om je ertussen te wringen, net als lichamelijke inspanning. Als het erg warm is, hebben deelnemers minder zin om bij anderen te zijn. Deze omstandigheden creëren diepe apathie, wat leidt tot sociale en functionele problemen. In de toekomst zullen we de werktijden hieraan moeten aanpassen, zoals het geval is in mediterrane landen. Zorgen voor plaatsen voor koele dutjes in bedrijven. Over het algemeen heeft Deep Climate een vrij sterk vermogen tot samenwerking aangetoond, iets minder in de woestijn. We hebben ook ontdekt dat als er een gemeenschappelijke behoefte is, zelfs mensen die elkaar niet mogen, samenwerken om het probleem op te lossen.
Wat was je meest memorabele opdracht tot nu toe?
Clot: Deep Time was verbazingwekkend. We weten heel weinig over hoe het menselijk brein met tijd omgaat. Ik wilde een experiment uitvoeren buiten de tijd, maar in een groep. In het begin was ik behoorlijk nerveus, omdat we weten dat er bij mensen die dit experiment alleen hebben gedaan gevallen zijn geweest van depressie en zelfs zelfmoord achteraf. Bovendien zaten er mensen bij die in hun dagelijks leven hyperactief waren. Wat ging er gebeuren in de grot? Om toezicht te houden op de missie was er een verpleegster, een dokter, een extern waarschuwingssysteem in geval van absolute nood… Ik had taken gepland die ons ongeveer zeven uur per dag actief zouden houden, tussen wetenschappelijk werk, het beheren van het kamp, het produceren van elektriciteit door te trappen, het topograferen van de grot… De enige afleiding die we hadden waren elkaar, de grot en boeken. Hoewel onze hypotheses meer gebaseerd waren op mogelijke mentale stoornissen, voelden de deelnemers zich bevrijd van het gewicht van de hoeveelheid informatie die we ontvangen. Alles gaat veel te snel in onze samenleving. We hebben niet langer de cognitieve ruimte om na te denken. We gunnen onszelf zelfs niet genoeg tijd meer om te leven met de vreselijke pijn van een verlies.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier