Hoe maak je de massa bewust van het klimaatprobleem? ‘Mensen bang maken zet juist níét aan tot actie’

Hoe krijg je het grote publiek mee in het klimaatverhaal? ‘De uitleg klinkt nog te vaak als een Noord-Koreaans bezuinigings­programma’, zeggen experts.

De steun voor een ambitieus klimaatbeleid lijkt af te kalven in ons land. Weg zijn de grote klimaatmarsen van enkele jaren geleden, in de verkiezingscampagne kwam klimaat nauwelijks aan bod, en op 9 juni leden Groen en Ecolo zwaar verlies.

‘Heel opmerkelijk,’ zegt klimaatwetenschapper Wim Thiery (VUB), ‘aangezien we ons in een klimaatnoodtoestand bevinden. Kijk naar de onophoudelijke berichtenstroom over warmterecords, hitte­golven, overstromingen, droogte, bosbranden en nieuwe waarnemingen die wijzen op versnellende klimaatverandering.’

Klimaatactiegroepen hebben de voorbije decennia onmiskenbaar enorme successen geboekt. Zeker sinds het klimaatakkoord van Parijs in 2015 is er vooruitgang op het vlak van beleidsvorming, klimaat­mitigatie en, vooral in Europa, het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen.

Maar het is te weinig en het gaat te traag. De wereldwijde uitstoot van broeikas­gassen neemt nog altijd toe en we staan dicht bij allerlei tippingpoints, kantelpunten in klimaatsystemen.

Uit de analyse van nieuwe klimaatgegevens door een groep van internationale klimaatwetenschappers blijkt dat de opwarming van de aarde in een ongekend tempo versnelt, en dat de mens veel minder broeikasgassen kan uitstoten om onder de kritieke grens van 1,5 graden te blijven dan gedacht. Sowieso gaan veel wetenschappers ervan uit dat onder de 2 graden en zelfs onder de 2,5 graden opwarming blijven tegenover het pre-industriële ­gemiddelde erg moeilijk wordt. Maar terwijl de urgentie groter wordt, lijken ons vermogen en onze bereidheid om in te grijpen juist af te nemen.

Pressie op de politiek

Eén verklaring voor de afnemende aandacht voor het klimaat is dat mensen wel bezorgd zijn over het klimaat, maar tegelijk ook over een heleboel andere zaken, zoals hun portemonnee. Je ziet het terug in de verkiezings­uitslagen. ‘Nochtans is stemmen voor poli­tici die klimaatverandering serieus nemen het belangrijkste dat je vandaag voor het klimaat kunt doen’, zegt Wim Thiery. ‘Zo kun je aan politici duidelijk maken dat er wél een draagvlak is voor klimaatbeleid. Als consument kun je natuurlijk minder het vliegtuig nemen, minder vlees eten, je huis isoleren of een elektrische auto kopen. Maar de impact die je hebt als burger – in het stemhokje, door te demonstreren of naar de rechter te stappen – is véél groter.’

Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, gaf aan dat de EU doorgaat met het afgesproken klimaat­beleid en de doelstelling om Europa in 2050 klimaatneutraal te maken. ‘Gelúkkig hebben we dat Europese niveau,’ zegt Thiery, ‘waar beleid wordt gevoerd op basis van wetenschappelijke inzichten.’

Nogal wat van de Vlaamse en federale regeringsonderhandelaars behoren tot partijen die de pauzeknop willen indrukken als het over de groene transitie gaat. Alleen: zonder extra ingrijpende klimaatmaatregelen zullen België en Vlaanderen de Europese klimaatdoelen niet halen.

‘Heel zorgwekkend’, zegt Thiery. Want hoe meer onderzoek er is, hoe meer wetenschappers de noodzaak van extra klimaat­actie benadrukken. ‘Een recente studie in het vakblad Nature heeft aangetoond dat zelfs in het meest ambitieuze scenario, waarin we de opwarming van de aarde ­onder de 1,5 graden houden, tegen 2050 maar liefst 20 procent van het wereldwijde bbp verloren zal gaan als gevolg van klimaat­ontregeling.’

Geen doemverhalen

Vanwaar dat collectieve wegkijken van een naderende klimaatcatastrofe? Heeft het klimaat soms een betere spin­doctor nodig? Aan de wetenschap zal het niet gelegen hebben, vindt Thiery. ‘Wij leggen al zeker drie decennia de feiten op tafel. Wat we nu weten, verschilt niet zo extreem veel van wat we al in 1980 wisten.’

De mensheid zal alles uit de kast moeten halen in de strijd tegen de klimaatveran­dering. Er moet een complete transformatie komen van de manier waarop we produceren, consumeren en ons verplaatsen. Maar hoe krijg je de massa in beweging voor het klimaat? In elk geval níét door te dreigen met het einde ter tijden, zeggen communicatie-experts. Waarschuwen voor code rood voor de mensheid en een op til zijnde klimaathel, zoals VN-­secretaris-generaal António Guterres, werkt eerder verlammend dan motiverend. Angst zet vaak juist níét aan tot actie.

VN-topman Guterres: ‘Wereld maakt epidemie van extreme hitte mee’

Merk- en communicatiestrateeg, ­gedragspsycholoog en schrijver Daan ­Remarque schrijft tegendraadse, optimistische columns over het klimaat voor de ­Nederlandse zakenkrant Het Financieele Dagblad (FD). ‘Vanuit marketingperspectief viel me op dat het verhaal over klimaat dramatisch slecht is. Het is vaak allemaal doem en offers brengen, consuminderen en degrowth’, zegt Remarque. ‘Dat is een probleem, want je krijgt mensen niet makkelijk in beweging met een doemverhaal, tenzij de doem letterlijk om de hoek is. Maar als het gaat om zoiets vaags en algemeens als het klimaat, en dan zeggen: daarom moet jij je auto, je barbecue en je vliegreizen inleveren, het moet voortaan allemaal minder om het klimaat ter wille te zijn, dat is toch een beetje een Noord-Koreaans bezuinigingsprogramma. Een daarom associeert het gros van de bevolking klimaatbeleid met achter­uitgang.’

Remarque ziet ook hoe politici de taak van wetenschappers proberen over te nemen. ‘Maar wetenschappers moeten signaleren en indien nodig alarm slaan, politici moeten massa’s meekrijgen. En massa’s krijg je mee met een verhaal van vooruitgang. Als wij circulair gaan werken, en ­zonder uitstoot en dus zonder schade aan het milieu kunnen produceren en bewegen, is dat vooruitgang.’

Daar ligt volgens Remarque de sleutel: klimaatactie moet bij de bevolking een nieuw vooruitgangsgeloof aanwakkeren. Of dat kan zonder de werkelijkheid geweld aan te doen? Want pijnloos lijkt de groene transitie zeker niet te zullen worden, en mensen iets anders wijsmaken kan de polarisatie rondom het klimaatthema voeden. ‘Toch geloof ik dat het kan, als je maar een positief verhaal vertelt, namelijk dat onze wereld veiliger, gezonder, schoner en welvarender wordt door klimaatbeleid. Als mensen geloven in vooruitgang, zijn ze ­bereid om daarvoor tijdelijk wat in te leveren.’

Angst en verdriet, maar ook vreugde en avontuur

‘We moeten in de communicatie over klimaat de kansen benadrukken die de transitie biedt,’ zegt ook klimaatwetenschapper Wim Thiery: ‘Denk aan ­aangename en stille steden, betere volksgezondheid, langere levensduur.’

Het is aan beleidsmakers om systeemveranderingen te bewerkstelligen door van de groene optie de makkelijkste en de goedkoopste te maken. Dat hoeft niet eens zo ingewikkeld te zijn. Denk aan de zonnepanelen. Dankzij succesvol subsidiebeleid liggen Belgische daken er vol mee. Zonnepanelen zijn intussen ook zo goedkoop geworden dat ze geen staatssteun meer nodig hebben, en de investering betaalt zichzelf in een paar jaar terug. In Noor­wegen, nochtans een olieproducerend land, werd elektrisch rijden door de overheid zo extreem aantrekkelijk gemaakt dat bijna 90 procent van de nieuw verkochte auto’s er elektrisch zijn.

Als je grote groepen mensen wilt overhalen om hun gedrag te veranderen, dan moet je ze dus verleiden met aantrekkelijke systeemveranderingen, en met begrip en ­empathie, vindt Remarque. Europa is ­China niet. In een democratie hebben mensen altijd de mogelijkheid om te stemmen op iemand voor wie het niet hoeft. Shamen, bestraffen en met het vingertje zwaaien werkt averechts. ‘Slechts 5 procent van de mensen is echt groen’, zegt Remarque. ‘Dat is hun belief system en de drijvende kracht bij alles wat ze doen. Ze betalen graag meer voor iets wat duurzaam is geproduceerd. Maar 95 procent heeft dat niet. Die mensen vinden duurzaamheid belangrijk, maar als ze zelf iets doen is dat geen drijfveer.’ Politici moeten die 95 procent in beweging krijgen. ‘Dan heb je schaalgrootte en impact.’

Hoe krijg je dat voor elkaar? ‘We hebben de kans om een enorme stap te zetten in de menselijke evolutie’, zegt de Amerikaanse schrijver, journalist en gerenommeerde milieuactivist Bill McKibben. ‘We kunnen stoppen met het verbranden van dingen en in plaats daarvan de zon en de wind benutten. Woede, schuld, angst en verdriet zijn gepaste emoties als het gaat om het klimaat, maar we hebben ook vreugde en avontuur nodig.’

Klimaatpsycholoog over hoe omgaan met wanhoop: ‘Het is oké om angst te voelen’

Gewenning

Sociaal psychologen zeggen dat de mens, wanneer hij geconfronteerd wordt met bedreigingen, niet in staat is om gedurende heel lange tijd in verhoogde staat van angst te verkeren. Een kenmerkend aspect van het menselijk brein is zogenaamde hedonische adaptatie, waarbij gewenning optreedt aan nieuwe omstandigheden. Mensen onder klimaatdreiging gedragen zich volgens psychologen een beetje zoals mensen die leven in oorlogsgebied. Er is wel angst voor een bosbrand, een overstroming of de toekomstige leefomgeving van de kinderen, maar het leven gaat door zolang de dreiging niet escaleert.

En de klimaatcrisis gaat misschien snel op een geologische tijdschaal, maar relatief langzaam binnen de tijdspanne van een mensenleven. Ook het gevoel van machteloosheid tegenover een complexe, mondiale crisis als klimaatverandering werkt demotiverend. Bovendien zijn mensen ­gewoontedieren en zijn ze dus gehecht aan hun vervuilende levensstijl. Evenzoveel redenen om de kop in het zand te steken.

Onderzoek laat zien dat klimaatactie verkopen met voor veel mensen weinigzeggende begrippen als ‘existentiële bedreiging’ of ‘netto nul uitstoot’ in elk geval niet werkt. Mensen begrijpen wat vervuiling is, maar niet noodzakelijk wat uitstoot is. Het komt erop aan, zo betogen sociaal geëngageerde marketeers, om boodschappen te brengen die een emotionele snaar raken en klimaatactie te verbinden met zaken waar mensen belang aan hechten, zoals zuivere lucht, schoon water, gezonde voeding, een lagere energierekening of nieuwe economische kansen.

Een lichtpuntje is dat heel wat inter­nationaal onderzoek gewaagt van een perceptiekloof, waarbij politici de maatschappelijke steun voor klimaatactie onderschatten. Die steun is er wel degelijk, op voorwaarde dat klimaatbeleid wordt ervaren als doelmatig en rechtvaardig en dat de klimaatkosten eerlijk worden verdeeld. Anders komt het draagvlak voor klimaatbeleid onder druk te staan. Subsidies voor elektrische auto’s die alleen de hogere middenklasse bereiken, zijn in die zin niet de allerbeste klimaatmaatregel.

Blijf bij het thema

Aan de andere kant is het ook geen goed idee om van klimaatbeleid te verwachten dat het in één vlotte beweging ook nog eens de ongelijkheid oplost. ‘Dan ga je wel erg zware extra rugzakken ophangen aan het onderwerp klimaat’, zegt Daan Remarque. Belangrijker is volgens hem om in ijltempo groene oplossingen te zoeken en die via een beleid van regelgeving, subsidies of belastingkortingen te stimuleren. ‘Maar rijke mensen zullen die oplossingen altijd makkelijker kunnen betalen. Als klimaatactie ook nog gratis moet zijn, zoals links beweert, wordt het natuurlijk heel ingewikkeld.’

Als een klimaatbeleid de brede bevolking moet zien aan te spreken, lijken groene partijen, die vaak een verhaal van offers en extreme herverdeling brengen, daarvoor paradoxaal genoeg sowieso niet altijd het best geplaatst. Ook de manier waarop, onder impuls ook van de invloedrijke klimaatactiviste Greta Thunberg, de strijd voor de Palestijnse zaak en de strijd tegen de opwarming van de aarde met elkaar verweven zijn geraakt, stoot sommige potentiële klimaatmedestanders tegen de borst. Zij krijgen het gevoel dat radicaal-links de klimaatbeweging heeft gekaapt.

Maar op zich hoeft klimaatactie natuurlijk geen links thema te zijn. Het klimaat is niet links of rechts, ‘maar een zaak die ons allemaal aanbelangt’, zegt Wim Thiery. ‘De atmosfeer trekt zich niks aan van ideologie.’

Dat klimaatbeleid geen politieke kleur hoeft te hebben, laat ook de Amerikaanse Inflation Reduction Act uit 2022 van de Democratische president Joe Biden zien. De wet stimuleert binnenlandse investeringen in groene energie en verduurzaming met massale subsidies en belastingverminderingen. Twee derde van die duurzame subsidies blijken in Republikeinse staten als Oklahoma en Texas te zijn terecht­gekomen. Voor het bedrijfsleven maakt het kennelijk niets uit dat de economie draait op olie of zon, als het maar opbrengt.

Juist vanwege die amorele houding put Remarque moed uit hoe het bedrijfsleven met de transitie omspringt. ‘De olie-industrie daargelaten is het bedrijfsleven allang overtuigd dat investeren in duurzaamheid loont en dat daar de economische kansen voor de toekomst liggen.’ Op voorwaarde dat beleidsmakers, vanwege een vermeend gebrek aan draagvlak of kortetermijn­belangen, eerder afgesproken klimaatbeleid niet on hold zetten of zelfs terugdraaien.

Tijd is cruciaal

Klimaatactivist Bill McKibben waarschuwt dat we nog maar de eerste kilometers van de transitiemarathon hebben afgelegd. ‘We hébben de technologie, maar nu is het aan de politiek’, zegt hij. ‘Onze economie is nog tot op grote hoogte verweven met fossiele brandstoffen. Klimaatactivisten moeten zich niet in de eerste plaats richten op ingewikkelde individuele gedragsveranderingen, maar op de snelle uitbouw van hernieuwbare energie. Tijdens de coronapandemie, toen mensen hun gewoonten compleet hebben omgegooid, is de uitstoot maar met 10 procent gedaald.’

Daarom moet de klimaatbeweging volgens McKibben focussen op ‘de ingewanden van het economische systeem. Daaruit moeten we kolen, gas en olie verwijderen.’ Tijd is hier de cruciale factor: de komende jaren moet de uitstoot van broeikasgassen razendsnel dalen. ‘Over dertig jaar draait de planeet hoe dan ook op zon en wind, maar als het zo lang duurt, zal het een vernielde planeet zijn. En de olie-industrie zal alles uit de kast halen om de transitie te vertragen. Daarom zijn de klimaatbewegingen nooit belangrijker geweest dan nu.’

Topeconoom over klimaatverandering: ‘De mensheid heeft altijd al oplossingen gevonden’