Consumenten en ondernemers doen hun best om de massastroom aan plastic in het milieu te verminderen. Alleen het beleid blijft achter.
Wie zijn plastic voetafdruk wil terugdringen, kan als consument al heel wat doen. Kiezen voor herbruikbare tassen, drinkflessen en koffiebekers, bijvoorbeeld, maar ook voor niet of minimaal verpakte producten, zoals losse groenten en fruit in de supermarkt.
Of je kunt het traditionele stuk zeep uit je kindertijd herintroduceren in de badkamer. De meest duurzame verpakking is nu eenmaal degene die we niet gebruiken.
Voor wie een extra duwtje in de rug nodig heeft, lanceerde de Vlaamse non-profitorganisatie River Cleanup een gratis databank, die zo’n 200 alternatieven aanreikt voor dagelijks wegwerpplastic. Door bijvoorbeeld te wassen met strips in plaats van plastic flessen wasmiddel, herbruikbare take-awayverpakkingen te gebruiken of verzorgingsproducten na te vullen.
Maar ook bedrijven vinden er inspiratie. Denk aan herbruikbare pallethoezen ter vervanging van wikkelfolie, schoonmaaktabs die aangelegd worden met water of een waterdispenser in plaats van losse drankflesjes.
‘Recyclage is niet de oplossing’
‘Veel mensen denken dat recyclage de oplossing is, maar slechts een klein deel van het plasticafval krijgt een tweede leven’, weet Thomas de Groote, oprichter van River Cleanup. ‘Bijna een derde (32 procent) van het plastic uit de PMD-zakken wordt niet gerecycleerd. Het wordt vernietigd, of geëxporteerd naar landen waar het vaak wordt gedumpt of verbrand naast oceanen of waterlopen.’
De wetenschap zoekt intussen naarstig naar nieuwe methoden om plastic efficiënter af te breken. Zo zijn er recyclagetechnologieën om plastic om te zetten in bruikbare chemicaliën en andere nuttige materialen. Sommige micro-organismen, zoals bacteriën en schimmels, kunnen plastic afbreken, zoals de bacterie Ideonella sakaiensis. Ook enzymen kunnen plastic omzetten in zijn basiselementen.
Toch zijn dat nog geen wonderoplossingen. Veel van die processen verlopen relatief langzaam, zijn vaak energieverslindend en nog niet op grote schaal toepasbaar.
Wat doet de politiek?
‘Plastic is enorm belastend voor het milieu’, zegt professor Jana Asselman (UGent), die onderzoek doet naar microplastics. ‘Het produceert CO2, verbruikt water, vervuilt en komt in de atmosfeer terecht. Maar het goede nieuws is dat elke maatregel om plastic tegen te gaan een impact heeft op ál die zaken.’
Asselman benadrukt dat de mens vandaag niet meer plasticvrij kan leven. Denk maar aan medische toepassingen zoals naalden in steriele verpakkingen, waar we niet zomaar een alternatief voor hebben. ‘Maar we zijn helemaal doorgeslagen’, zegt ze. ‘Waar we vroeger opteerden voor natuurlijke materialen, gebruiken we nu voor bijna alle toepassingen plastic, zelfs wanneer het eigenlijk niet nodig is. Kijk maar eens om je heen in huis. De helft van wat je ziet, is waarschijnlijk van plastic. Van kledij en tapijten tot verpakkingen van voedsel, tot de chocopastapot toe. Waarom zit spaghetti in een plastic en niet in een kartonnen verpakking? En is het wel nodig om rijst in builtjes te kopen?’
32% van het plastic uit de PMD-zakken wordt niet gerecycleerd.
‘Europa heeft al grote stappen gezet door de meest voorkomende wegwerpplastics zoals bestek, wattenstaafjes en rietjes te verbieden’, vervolgt Asselman. ‘Net als primaire microplastics die toegevoegd worden aan verf, zoals glitters in knutselgerei en microbeads in cosmetica. En tegen 2030 zal ook de plastic verpakking van onder meer verse groenten en kleine flesjes shampoo in hotels verboden worden in Europa.’
De recentste plasticmaatregel ging zeker niet onopgemerkt voorbij: het dopje dat verplicht aan plastic flessen en drankverpakkingen hangt. Een kleine dagelijkse ergernis voor sommigen, maar ondertussen een gewoonte voor veel anderen.
Gekibbel over statiegeld
Europa besliste ook dat de lidstaten tegen 2029 minstens 90 procent van de plastic flesjes en drankblikjes gescheiden moeten inzamelen in de strijd tegen zwerfvuil. Het beste systeem daarvoor is statiegeld op PET-flessen.
In Vlaanderen is het op dat vlak huilen met de pet op. De vorige Vlaamse regering experimenteerde al met statiegeldsystemen, maar de invoering ervan haalde het regeerakkoord van de nieuwe regering niet. Minister van Omgeving Jo Brouns (CD&V) geeft nochtans toe dat statiegeld wellicht nodig zal zijn om aan de Europese vereisten te voldoen, maar minister van Begroting Ben Weyts (N-VA) verzet zich. ‘Met de blauwe zak zijn we kampioensorteerders in Europa. Omdat er nog enkele malafide vervuilers zijn die sowieso álles aan hun laars lappen, mogen we de bonafide Vlamingen niet op kosten jagen’, klinkt het.
Niettemin roepen meer dan 70 organisaties, waaronder Boerenbond, Natuurpunt, Testaankoop en Bond Beter Leefmilieu, de politiek op om werk te maken van het statiegeldsysteem. Ook de meerderheid van de Belgische consumenten is voorstander, zo blijkt uit een peiling van Testaankoop. Zelfs boerenorganisaties zijn pro, omdat landbouwdieren ziek worden of sterven door delen van flesjes en blikjes die in hun voer terechtkomen. ‘Alle elementen voor de invoering van statiegeld liggen eindelijk op tafel, maar het is nu aan uw regeringen om de daad bij het woord te voegen’, aldus de “Statiegeldalliantie”.
Nog meer inertie is er op het wereldtoneel: de onderhandelingen voor een Internationaal Plasticverdrag, om de plasticproductie aan banden te leggen, mislukten eind vorig jaar vanwege de grote weerstand van de olieproducerende landen. Zij willen geen limieten op nieuwe productie, maar zetten in op hergebruik. Bijna alle plastic wordt gewonnen uit fossiele brandstoffen, en die petrochemische sector is voor veel landen een reddingslijn nu de vraag naar olie en gas in de energiesector afneemt.
‘Natuurlijk word ik daar moedeloos van’, zegt Asselman. ‘Maar aan de andere kant verrast het mij niet. We weten, ook uit de voorbije klimaattoppen, dat er machtige lobbygroepen aan het werk zijn. Daarom moet Europa durven door te duwen. En dat doet het ook.’
Plastic in de atmosfeer
Dat de strijd tegen plastic nodig is, blijkt uit de cijfers. Jaarlijks plastificeren we onze planeet met zo’n 300 miljoen ton van het goedje, van in de ruimte tot in de diepzee. Voorspeld wordt dat de productie van plastic tegen 2050 nog zal verdubbelen of zelfs verdrievoudigen, wat een aanzienlijke impact zal hebben op de hoeveelheid zwerfvuil én de uitstoot van broeikasgassen.
In de oceanen zouden vandaag al in totaal 24,4 biljoen stukjes microplastic te vinden zijn, waarvan de meeste samentroepen in de 200 miljoen ton wegende plasticsoep. Ook in de atmosfeer zit onvoorstelbaar veel plastic. Plasticdeeltjes maken tussen de 1 en 10 procent uit van alle deeltjes in de lucht.
Nog verontrustender: microplastics komen voor in ons lichaam. Dankzij nieuwe en meer precieze meetmethodes krijgen we een steeds beter zicht op hoe ons lichaam stilaan gelijkenissen begint te vertonen met een Barbiepop. Uit onderzoek van de Vrije Universiteit Amsterdam blijkt dat elke Nederlander gemiddeld 8 milligram microplastics in het bloed heeft. Een recente studie in Nature Medicine toont dat het menselijke brein zowat 7 gram aan microplastics bevat. Al stellen sommige wetenschappers zich vragen bij de manier waarop dat onderzoek gevoerd werd.
Het lichaam verwijdert microplastics via zijn exitkanalen, maar vooral de kleinere nanoplastics, die even groot zijn als een menselijke rode bloedcel, maken wetenschappers zenuwachtig. Wat gebeurt er als die zich ophopen in onze organen en weefsels, en nooit meer weggaan?
Er zijn indicaties dat dit op cellulair niveau kan leiden tot oxidatieve stress, ontstekingsreacties en schade aan het DNA van de cellen. Maar of die waargenomen effecten op cellulair niveau ook kunnen leiden tot een groter risico op ziektes als kanker of obesitas – en in welke mate – is tot nog toe onbekend.
‘Microplastics zijn waarschijnlijk schadelijk, net zoals alcohol en fijnstof’, vermoedt Asselman. ‘Welke dosis funest is voor de mens weten we voorlopig niet. Dat hangt wellicht af van individu tot individu. Bovendien is het niet duidelijk of de gezondheidseffecten te wijten zijn aan het plastic zelf of aan de weekmakers en chemische stoffen, zoals bisfenol A, die eraan worden toegevoegd om ervoor te zorgen dat polymeren waterafstotend, plooibaar of warmtebestendig zijn. Het is een heel complex verhaal.’
Nieuw tijdperk
Volgens aardwetenschappers zijn we ondertussen een nieuw tijdperk ingetreden, het antropoceen, dat geassocieerd wordt met systemische veranderingen die door de mens zijn veroorzaakt, waaronder de introductie van plastic. Als er geen wereldwijd actieplan komt om de vervuiling aan banden te leggen, zal dit nieuwe ‘plastictijdperk’ een tsunami aan onomkeerbare milieuschade toebrengen aan onze planeet, zo waarschuwen onderzoekers in het wetenschappelijk vakblad Science.
‘Na twintig jaar onderzoek is er duidelijk bewijs dat microplasticvervuiling wereldwijd schadelijke effecten heeft. Het gaat om fysieke schade aan wilde dieren, schadelijke gevolgen voor samenlevingen en culturen, en een groeiende bewijs van schadelijke gevolgen bij de mens zelf. Daar komt nog bij dat microplastics hardnekkige vervuilers zijn die, eenmaal in het milieu, vrijwel onmogelijk te verwijderen zijn’, aldus de onderzoekers.
‘We moeten de bron van het probleem aanpakken’, bevestigt Asselman. ‘Dat is zowel goed voor onze gezondheid als voor het milieu. Het draagvlak bij de bevolking is er. Ik merk dat mensen individueel steeds meer hun steentje bijdragen, maar we moeten het samen doen. De politiek moet nu handelen.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier