‘De wereld van de reiziger wordt weer kleiner’

Op steeds meer plekken ben je als reiziger niet meer veilig. Ook het klimaat werkt niet overal mee. Klimaat en onveiligheid gaan trouwens niet zelden hand in hand.

De woestijnstad Agadez in het Afrikaanse Niger had ooit een mythische status bij avontuurlijke reizigers door haar ligging op historische handelsroutes in de Sahara. Veertig jaar geleden passeerde ik er eens, met een troep vrienden. We waren met twee busjes vertrokken in België en reden door Algerije, Niger en Burkina Faso naar Togo, waar we de busjes verkochten en terugvlogen.

Ik was vastbesloten om ooit naar Agadez terug te keren, maar het is er nooit van gekomen en nu lijkt het niet meer realistisch. Sinds de recente staatsgreep is Niger niet meer zo veilig voor Westerse reizigers. Bovendien wordt de route die wij volgden, nu vooral in de omgekeerde richting gebruikt, door mensen uit West-Afrika die op zoek naar een beter leven naar Europa willen en in de Sahel en de Sahara ten prooi vallen aan mensensmokkelaars.

Een andere mythische woestijnstad die ik wilde bezoeken, is Timboektoe in Mali, ooit het kloppend hart van de islamitische wetenschap. Maar ook daar kun je niet meer veilig naartoe. Zoals grote delen van de Sahara en de Sahel wordt de regio ‘geterroriseerd’ door ‘fundamentalisten’ die van geen blanken willen weten. Tsjaad, Soedan en Somalië zijn al langer no go-gebieden voor gewone reizigers – ik ben er geweest toen ik nog oorlogsverslaggeving voor Knack deed en ga er nooit meer naar terug. In mijn jonge jaren waren ook Iran, Syrië en het nu gedoemde Afghanistan van die vreselijke Taliban favoriete reisbestemmingen van avontuurlijke toeristen, maar vandaag blijf je er eveneens beter weg.

Het zijn trouwens niet uitsluitend ‘droge’ landen die je tegenwoordig beter mijdt. Ooit had ik het wilde plan om op mijn zeventigste voor het eerst (en het laatst) te trouwen, en wel in een lodge tussen de gorilla’s van het fantastische Virunga Nationaal Park in Oost-Congo. Helaas is die streek momenteel een van de onveiligste ter wereld als gevolg van de activiteiten van losgeslagen milities – de situatie is er compleet uitzichtloos. Het was nooit echt relax reizen in Congo, maar trop is te veel.

Onlangs hoorde ik op de radio een Afrikaanse journalist in vlekkeloos Nederlands uitleggen waarom er in Niger een militaire staatsgreep gebeurde tegen de ‘nochtans democratisch verkozen president die een goede relatie met Europa belangrijk vond’. Na zijn relaas kreeg ik het onhebbelijke gevoel dat ik als Nigerees ook tegen die president zou zijn: een stroman van de Fransen, de oude kolonisatoren die er nog altijd hun eigen belangen nastreven, alleen wat meer verkapt dan vroeger. Niger is een van de armste landen ter wereld, dus voor de lokale bevolking heeft de aanwezigheid van de Fransen blijkbaar niet veel verschil gemaakt.  

Ik heb me tijdens mijn reizen in Congo soms afgevraagd waarom de mensen de Belgen er per se buiten wilden, want ze hadden het er toch niet zo slecht – we spreken dan niet over de verminkende Leopold II-fase van de kolonisatie. Er waren scholen, ziekenhuizen, wegen, banken – er was een vorm van welvaart. Maar er was geen zelfbestuur, amper respect voor lokale waarden en er was een hyperbelangrijke factor waar toen nog veel minder aandacht voor was dan vandaag: manifeste structurele ongelijkheid tussen mensen. Constant moeten vaststellen dat de witten het systematisch beter hebben dan jij, alleen maar omdat ze wit zijn – ik zou er waarschijnlijk ook gefrustreerd door zijn geraakt.

En ja, veel huidige heersers in postkoloniale landen zijn ook onverbeterlijke populisten, die hun volk een rad voor de ogen draaien en vooral zichzelf verrijken. Maar het zijn tenminste populisten en graaiers van het eigen volk, en dat maakt toch een verschil in vergelijking met hautaine kolonisatoren die er alles aan deden om hun superioriteit te etaleren.

Eeuwenlang was een reiziger die geen natie of andere belangen vertegenwoordigde, waarschijnlijk vooral een curiosum, een bron van informatie over andere oorden. Maar nu, na de verwoestende koloniseringen en de globalisering, staat hij bijna automatisch, en dikwijls zonder dat hij het wil of beseft, symbool voor een of ander aspect van het wereldmachtsspel, zoals kapitalisme, discriminatie of overheersing. Zelfs als hij er helemaal niet mee geassocieerd wil worden, is er geen ontsnappen aan. De wereld was eventjes globaal, maar hij is weer aan het fragmenteren, vooral als gevolg van het feit dat globalisering lang niet voor iedereen een zegen is gebleken. Hij versterkte vooral de ongelijkheid.

De groeiende wrevel jegens reizigers werkt trouwens in twee richtingen. Zij willen ons niet en wij willen hen niet. Veel migranten die naar Europa willen komen, zijn klimaatvluchtelingen: mensen wier bescheiden levensomstandigheden nog precairder worden door de klimaatopwarming, en die via hun beperkte toegang tot een geglobaliseerd wereldbeeld de indruk krijgen dat ze het bij ons beter zullen hebben. Migreren is de enige optie op een beter leven die velen van hen realistisch vinden. Ze botsen daarbij op nog steviger begrenzingen van vrij verkeer van mensen dan waar reizigers van hier mee te maken krijgen.

Het zal geen toeval zijn dat veel regio’s met structurele onrust en onveiligheid nog meer dan elders kreunen onder de gevolgen van de klimaatopwarming. In een boeiend interview in Knack van deze week slaat de Britse historicus Peter Frankopan, die een ‘nieuwe wereldgeschiedenis’ maakte, een opvallend mea culpa: ‘Misschien hebben wij als historici ons werk niet goed genoeg gedaan. We schreven te veel over koningen, leidersfiguren en oorlogen, en te weinig over stormen, overstromingen en droogtes.’ Zijn stelling spoort met die van steeds meer historici: mensenmaatschappelijk succes staat of valt dikwijls met natuurlijke fenomenen waar je als mens slechts een bescheiden greep op hebt. Dat wordt vandaag steeds duidelijker.

(Lees verder onder de preview.)

Zelfs losgekoppeld van de link met onveiligheid houdt de hedendaagse reiziger  best rekening met de klimaatopwarming. In de Marokkaanse kuststad Agadir werden recent recordtemperaturen van meer dan 50 °C opgetekend – ook in de VS en Mexico komt het steeds meer voor. Mensen moeten er hun dagritme aanpassen en meer ’s nachts gaan leven. Portugal, Spanje, Italië en Griekenland kreunen onder de gevolgen van de opwarming, met hittegolven, hevige bosbranden, extreme droogte en her en der zware wateroverlast, zoals recent in Slovenië, waar Nederlandse reizigers verdronken.

Toeristen heroriënteren zich. In de zomer lijkt het steeds meer aangewezen om naar het noorden te trekken in plaats van naar het te warme zuiden. De IJslandse hoofdstad Reykjavik wordt dan het echte Venetië van het noorden. De horeca draait er deels op studenten uit onder meer Spanje en Italië die eieren voor hun geld kiezen en de tanende vakantiesector in eigen land inruilen voor iets lucratiever. Maar een sluitende garantie op ontsnappen aan de klimaatopwarming biedt uitwijken naar het noorden niet, zoals de hevige regens in Zweden en Noorwegen de jongste weken illustreerden. De gevolgen van de klimaatopwarming achtervolgen ons overal. We zullen ermee moeten leren leven.

Als je droomde van een huisje in Portugal voor een rustige oude dag, kun je beter voorzichtig zijn en de ligging goed kiezen om te vermijden dat het in vlammen opgaat of dat je het leven daar nog oncomfortabeler gaat vinden, want als ouderling ben je extra kwetsbaar voor hitte. Bovendien was het er de laatste lente kouder en natter dan hier. Maar dat zijn zorgen van een ander kaliber dan die van de straatarme Togolees die droomt van een beter leven in Europa. Die moet hopen dat hij niet beroofd wordt in Agadez of voor dood wordt achtergelaten in de woestijn van Libië. De ene migrant is de andere niet. Niet iedereen wordt met evenveel geluk geboren.

PS: Een mogelijk voordeel verbonden aan het verkleinen van de wereld voor de doorsnee reiziger is dat hij misschien minder zal vliegen, wat gunstig is voor het klimaat. Klimaatvluchtelingen zelf reizen meestal klimaatvriendelijk.