Clara Vandeweerdt (Extinction Rebellion) over de eenzame strijd van de activist: ‘Echt niemand neemt het op voor klimaatbetogers’

Alle klimaatspijbelaars, ‘plaktivisten’ en ongemakkelijke waarheden ten spijt, was de wereldwijde CO2-uitstoot nog nooit zo groot. Moet burgerlijke ongehoorzaamheid een versnelling hoger schakelen?

Tussen twee korte en krachtige stortregens door waait Clara Vandeweerdt binnen in de Leuvense koffiebar waar we hebben afgesproken. Om de regenbuien fietsend te ontwijken, arriveert ze vroeger dan verwacht. ‘Klimaatverandering’, zucht ze. De verzopen zomer is meteen hét onderwerp van gesprek.

Vandeweerdt, professor in politieke wetenschappen en sociale dataweten­schappen aan de Universiteit van Kopenhagen, ademt klimaat: elke minuut van de dag is ze ermee bezig – van haar ontbijt, over de boeken die ze leest tot de acties die ze als actief lid van milieugroep Extinction Rebellion (XR) Denemarken organiseert.

Daarnaast wil de wetenschapster weten welk effect verstorende acties van radicale klimaatgroepen hebben op de perceptie van de burger. ‘We steken veel tijd en energie in onze strategie, maar moeten ons blijven afvragen of het iets oplevert’, licht de ‘scientiviste’ toe. Deze zomer is ze even terug in België. ‘Jawel, ook klimaatactivisten nemen af en toe vrijaf.’ (lacht)

Uit uw onderzoek blijkt dat klimaatactivisten voor een moeilijk dilemma staan. Leg eens uit?

Clara Vandeweerdt: Onlangs heb ik een onderzoek afgewerkt naar de effecten van verstorende klimaatprotesten op de publieke opinie. Daaruit blijkt dat onwettelijke acties veel media-aandacht krijgen en het bewustzijn bij mensen over klimaat aanzienlijk doen stijgen. Of het nu gaat om wegblokkades of het onderbreken van een snookertornooi door oranje poeder over de biljarttafel te gooien: het bewustmakingseffect is zo significant dat het zelfs voor mij een grote verrassing was. Tegelijk betalen demonstranten daar een prijs voor, want de steun voor hun specifieke boodschap vermindert. We moeten daarom beter nadenken over mediagenieke acties met zo weinig mogelijk backlash. Ook voor mezelf is het belangrijk om inzicht te krijgen over hoe ik mijn activistisch leven het beste invul.

Waarom roepen klimaatbetogers zo veel weerstand op?

Vandeweerdt: Nederlandse collega’s hebben uitgezocht waarom mensen veel negatiever tegenover klimaatactivisten staan dan tegen protesterende boeren. Volgens de deelnemers aan het onderzoek komen boeren op voor het algemeen belang, terwijl klimaatactivisten een eigen, specifieke boodschap preken. (lacht guitig) De perceptie bestaat dat mensen die zich met klimaat bezighouden geprivilegieerd in het leven staan omdat ze niet voor een eigen inkomen moeten vechten. Alleen ‘rare’ mensen doen zoiets.

Onderschat ook de rol van de media niet. Het Nederlandse onderzoek heeft uitgewezen dat mainstreammedia vrij neutraal over zowel klimaatactivisten als boeren rapporteren, terwijl de rechtse tabloids zeer negatief zijn over klimaatactivisten, maar neutraal of gemengd over boeren. In Duitsland hebben media en politici de klimaatklevers (klimaatactivisten die zich vastkleven aan een schilderij, een weg of meubilair, nvdr) zelfs als gevaarlijke terroristen weggezet. Er is meer uitgesproken positieve berichtgeving nodig over klimaatacties. Echt niemand neemt het op voor de klimaatbetogers. Zo worden we nooit populair.

Vandeweerdt: Ik worstel daar ook mee. Als activist ben ik geen voorstander van beschadigingen aan zowel privé als publiek bezit dat niets te maken heeft met het doel. Het is zinvoller om een snelwegafrit te blokkeren als actie tegen de fossiele industrie. Niettemin krijgt het klimaatthema op die manier wel enorme exposure in de media én worden mensen met de neus op de feiten gedrukt. Een zeer bemoedigende vaststelling uit mijn studie: zelfs als activisten met een T-shirt van Just Stop Oil oranje poeder over een snookertafel strooien, katapulteert dat het klimaat meteen naar het bewustzijn van de kijker.

Bestaat het gevaar niet dat burgers door die radicale tactieken het klimaatbeleid de rug toekeren?

Vandeweerdt: Dat valt te betwijfelen. Uit allerlei studies blijkt dat verstorende acties helemaal niet polariserend werken, hoewel dat voortdurend wordt beweerd. Mensen hebben weinig inzicht in hoe hun gedrag wordt beïnvloed door evenementen. Dat ondervond ik zelf aan den lijve toen de kleine, radicale dierenrechtorganisatie Animal Rising, een zusterorganisatie van XR, onze evenementen begon te verstoren. Ik was woedend en kon helemaal geen begrip opbrengen voor de aanzienlijke schade die zij onze beweging toebrachten. Het klinkt misschien gek om als lid van XR aan iemand anders te zeggen: ‘Jij bent wel erg radicaal.’ (lacht) Toch wilde ik weten waarom die activisten zo emotioneel waren dat ze zulke tactieken gingen gebruiken. Ik verdiepte mij in dierenleed en, kijk, sinds een jaar ga ik min of meer als vegan door het leven.

Zijn er ook acties van burgerlijke ongehoorzaamheid die positiviteit uitstralen?

Vandeweerdt: Ik ben een grote fan van evenementen die een divers publiek aantrekken. We proberen met Extinction Denmark acties te organiseren die nog altijd verstorend zijn, zoals wegblokkades, maar tegelijk aangenaam en mooi genoeg zijn zodat ook gezinnen met kinderen kunnen deelnemen. Tijdens de blokkade houden actievoerders het verkeer tegen, terwijl we in het midden een veilige ruimte creëren met animatie waar kinderen kunnen spelen.

Vorig jaar heeft Extinction Rebellion UK, de eerste afdeling van de milieubeweging die in 2018 werd opgericht, beslist om niet langer burgerlijk ongehoorzaam te zijn. Waarom?

Vandeweerdt: Ik was verrast door die beslissing, want volgens onderzoek had hun grootschalige sit-in in Londen in april 2019 – waarbij ze op vreedzame wijze straten en bruggen blokkeerden – net een positief effect op de inwoners. Over de beweegredenen blijven ze bij onze Britse zusterbranche vaag. Maar het is een feit dat de straffen voor acties van burgerlijke ongehoorzaamheid in het Verenigd Koninkrijk verstrengd zijn. Die tendens zien we trouwens over heel Europa. Juridisch wordt de situatie repressiever, maar op straat ook. Klimaatbetogers betalen een steeds hogere prijs voor hun acties. Dat is verontrustend.

Burgerlijke ongehoorzaamheid is doorgaans vreedzaam. Wordt het tijd om de tactiek van eco-sabotage te introduceren in de strijd tegen de klimaatcrisis?

Vandeweerdt: In zijn boek How to blow up a pipeline geeft Andreas Malm concrete instructies over hoe je de banden van SUV’s kunt plat zetten. Zijn argumenten zijn zo sterk dat ik ook even heb overwogen om dat te doen. Maar ik vrees dat de backlash nog groter zal zijn. Dan gaat het niet meer over mensen overtuigen. Studies tonen aan dat alles wat met geweld te maken heeft door de burger als erg negatief beschouwd wordt. De vraag is of de potentiële CO2-vermindering van die acties evenredig is met de verstoring die ze teweegbrengen.

Is klimaatjustitie een goede vorm van activisme?

Vandeweerdt: Ook de macht van justitie kent zijn grenzen. Als politici een arrest naast zich neerleggen, staan we nog altijd nergens. Zo is de Zwitserse staat onlangs als eerste land ooit door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens veroordeeld voor een gebrek aan klimaatactie. Wat doet het Zwitsers parlement? Niets.

Hoe groot is de verantwoordelijkheid van de media? Nieuwsberichten over hittegolven in Zuid-Europa of over de recente storm waarbij een baby overleed focussen op het sensationele, niet op waarover het écht zou moeten gaan: klimaatbeleid.

Vandeweerdt: De media moeten laten zien dat de klimaatcrisis zich hier en nu afspeelt. Ik heb een studie gemaakt over hoe Amerikaanse media reageren op orkanen. Opvallend was dat conservatieve media de rol van het klimaat net minimaliseren. Zo erg is het hier gelukkig nog niet, maar het is frustrerend om te zien hoe weinig media de link leggen tussen bepaalde nieuwsberichten en het klimaat.

Waarom bent u lid geworden van Extinction Rebellion?

Vandeweerdt: Toen ik vier jaar geleden moeder werd, ben ik geradicaliseerd. De meeste jonge moeders maken in die levensfase net de omgekeerde beweging en zetten even een stap terug. Ik kon het niet meer opbrengen om aan mijn bureau het klimaat te onderzoeken zonder te doen wat ik denk dat het meest effectief is. Vorig jaar woonde ik een rechtszaak bij van een 19-jarig meisje dat een gevangenisstraf riskeerde voor haar klimaatactivisme. Toen dacht ik: waarom moet zo’n jong meisje die verantwoordelijkheid op zich nemen? Het zijn mensen zoals ikzelf, mensen die een vangnet hebben, financieel bemiddeld zijn en tegen een stootje kunnen, die de strijd moeten voeren.

Dringt het bij uw zoon al door wat u voor hem riskeert?

Vandeweerdt: Zijn tweede verjaardag bracht ik geboeid door op het politie­bureau nadat we een brug naar het Deense parlement hadden bezet. Ontelbare keren ben ik al opgepakt. Momenteel houden we maandelijks een sit-in aan de luchthaven tegen privéjets. Die stoten per vlucht van vier uur evenveel uit als een Europeaan op een jaar. Onlangs vroeg mijn zoontje me: mama, ga je weer naar een vergadering over die mensen die helemaal alleen in een vliegtuig zitten?

Ik worstel ook zelf met de vraag waarom ik dit doe. Het is soms gevaarlijk. Wat als een chauffeur besluit om door een sit-in te rijden? Is het niet belangrijker dat mijn zoon een mama heeft die voor hem zorgt? Gelukkig heb ik een fantastische echtgenoot die het gezin draaiende houdt als ik weer eens word opgepakt.

Denemarken is het eerste land ter wereld dat een koolstoftaks invoert op de uitstoot van landbouw. Staan de Denen klimaatbewuster in het leven dan de Belgen?

Vandeweerdt: De Denen hebben nogal de neiging om zichzelf op de borst te kloppen. Zij beschouwen zichzelf als het ‘groene gidsland’. En het het klopt, Denemarken heeft een meer expliciet klimaatbeleid dan sommige andere landen in Europa. Maar tegelijk heeft Denemarken per inwoner een gigantische ecologische voetafdruk omdat het een rijk land is. Dat vergeten de Denen weleens. Uit onderzoek blijkt dat er in Europa gradaties bestaan in de bezorgdheid van mensen over het klimaat: hoe noordelijker, hoe minder zorgen mensen zich maken. Dat komt deels omdat je de gevolgen niet meteen merkt. Maar het heeft mogelijk ook te maken met de perceptie van burgers dat hun land al veel doet voor het klimaat. Ze denken: mijn overheid doet van alles, dus het komt wel goed.

Beseffen we te weinig wat er op ons afkomt? De gevolgen van de uitstoot van vandaag voelen we pas over 30 à 40 jaar.

Vandeweerdt: Nóg meer informatie geven is niet de oplossing. Cijfers, grafieken, statistieken, voorspellingen,… het raakt mensen niet omdat ze de link niet leggen met de toekomst van hun kinderen en kleinkinderen. In een van mijn onderzoeken toonde ik aan zwarte en latino Amerikanen cijfers over hoe de klimaatcrisis hun etnische groepen meer zal impacteren dan andere groepen. Dat had geen enkel effect op hoe ze over het probleem dachten.

Ook voor mij persoonlijk krijgen cijfers pas een emotionele waarde wanneer ik ze gevisualiseerd zie, bijvoorbeeld in een climate fiction-boek van iemand als David Mitchell. Cli-fi vertelt toekomstverhalen in een wereld met klimaatverandering. Voor mij zijn zulke boeken een enorme motivatie om te vechten tegen een dystopische wereld waarin mensen geen toegang meer hebben tot medicatie of waar communicatiekanalen verbroken worden.

Heeft het zin om tijd en energie te investeren in mensen die er grotendeels voor kiezen om het niet te weten?

Vandeweerdt: We hoeven mensen niet meer te overtuigen, want dat zijn ze al. Uit onderzoeken en enquêtes blijkt dat ongeveer 90 procent van de burgers vindt dat hun overheden meer moeten doen voor het klimaat. Maar waarom halen ecologische partijen tijdens verkiezingen dan geen 90 procent van de stemmen? Het is tijd om die meningen om te zetten in daden. Het doel van ons activisme is burgers erop wijzen dat hun mening niet wordt geïmplementeerd in beleid. Komen de beleidsmaatregelen van mijn land nog maar in de buurt van wat er nodig is? Dát moet elke burger zich nu afvragen.

Naast onderzoeker en activist bent u ook klimaatcomedian. Is humor een wapen in de klimaatstrijd?

Vandeweerdt: Oh ja. Voor Extinction heb ik een reeks evenementen georganiseerd waarin we stand-upcomedy brachten over klimaat. Dat was een gigantisch succes.

Maar de klimaatcrisis is toch niet grappig?

Vandeweerdt: Nee, maar mensen zijn dat wel. De manier waarop mensen met de klimaatcrisis omgaan vind ik eindeloos fascinerend, ook als onderwerp van comedy. Bedrijven die doen alsof er niks aan de hand is, de vreemde uitspraken van politici, activisten die een beetje voor lul staan. We hebben met 20 komieken gewerkt en allemaal vonden ze dat het moeilijkste onderwerp waar ze ooit over geschreven hadden. Maar tegelijk vonden ze het een verademing om het eens te hebben over iets wat er écht toe doet. Het zal mensen misschien niet overtuigen van de acties van Extinction Rebellion, maar het is wel een manier om hen aan het belang van het klimaat te herinneren en het thema weer eens op tafel te leggen.

Hoe vindt u de balans tussen actie, emotionele betrokkenheid en zelfzorg?

Vandeweerdt: Toen ik pas begon, werd me de adem afgesneden door de immensheid van het probleem. Ik voelde me verantwoordelijk voor alles, tijd voor een pauze was er niet. Dat houd je geen jaar vol en dat heb ik op de harde manier moeten leren. Het lukt me nu steeds beter om afstand te nemen. Zo lees ik al lang geen nieuwsberichten over het klimaat meer.

Een klimaatactivist die geen klimaatnieuws leest?

Vandeweerdt: Ik heb niet nog meer alarmbellen nodig om te weten wat er ons boven het hoofd hangt. Of de golfstroom nu over 20 of 50 jaar stilvalt, dat maakt weinig verschil uit voor wat we nu moeten doen.

Hebt u hoop dat het nog goedkomt?

Vandeweerdt: Hoop staat of valt met mijn activisme. Het is een antigif tegen mijn klimaatangst. Uit alle studies blijkt dat individuele acties, zoals een blokje tofu kopen, klimaatangst niet tegengaan. Collectief actie ondernemen doet dat wel. Dat ervaar ik zelf ook: als ik aan het werk ben voor het klimaat, voel ik geen angst. Ik wil die boodschap aan jonge mensen geven. De emotionele en sociale impact van hoop stuwt mij voort. Maar dat betekent niet dat ik optimistisch ben over de toekomst. Ik sta dan wel samen met andere mensen aan de juiste kant van de geschiedenis, maar ik zie geen tekenen dat de onheilstrein van de klimaatcrisis zich zal omkeren.