‘Charles Michel ondermijnt het groene Europese beleid’: heeft elite een voorbeeldfunctie?

Wil je mensen meekrijgen in gedragsverandering voor het klimaat, dan moet de elite wel het goede voorbeeld geven, zegt gedragswetenschapper Reint Jan Renes.

De EU wil wereldwijd vooroplopen met een streng klimaatbeleid, maar het reisgedrag van de voorzitter van de Europese Raad laat iets totaal anders zien. Vorig jaar, schreef Le Monde, huurde Charles Michel maar liefst 22 keer een privévliegtuig voor officiële reizen. Hij vloog daarmee onder meer naar China, Straatsburg en Parijs. Aan het retourtje Brussel – Parijs op 16 februari van vorig jaar hing een prijskaartje van 35.750 euro. Los van de hoge reisuitgaven, waarbij verschillende lidstaten inmiddels vragen stellen, lijkt mister Europe dus zelf lak te hebben aan de Europese Green Deal, bedoeld om Europa klimaatneutraal te maken tegen 2050.

De Nederlandse gedragswetenschapper Reint Jan Renes is lector ‘psychologie voor een duurzame stad’ bij de Hogeschool van Amsterdam en doet onderzoek naar klimaatgerelateerde gedragsverandering. Hij is ook medeoprichter van een nieuwe master klimaatpsychologie en -gedrag, waarin de vraag hoe je mensen meekrijgt in de groene transitie centraal staat. ‘Charles Michel wordt een mooie casus om samen met de studenten te bekijken’, lacht hij aan de telefoon.

Als je wilt bereiken dat mensen bijvoorbeeld minder het vliegtuig nemen, hoe belangrijk is het dan dat de elite, denk aan politieke leiders, het goede voorbeeld geeft?

Reint Jan Renes: Héél belangrijk. Klimaat onderscheidt zich van andere vraagstukken omdat het bij uitstek een collectief vraagstuk is, dat we alleen collectief kunnen oplossen. Daarom kijken we bij wat we doen voor het klimaat ook altijd naar wat een ander doet. Die ander wordt nog belangrijker als het om zichtbare en leidinggevende figuren gaat. Mensen met een hoge opleiding en veel geld, die mee de samenleving vormen en de regels bepalen. Daar kijken we extra kritisch naar.

En dan krijg je boze reacties als: juist degenen die de bevolking klimaatregels opleggen, hebben er zelf maling aan?

Renes: Wat we met z’n allen voor het klimaat zouden moeten doen, is natuurlijk best heel moeilijk. Dat je soms een beetje inconsistent bent, is dan ook niet erg. Beter inconsistent goed, dan consistent verkeerd. Maar als iemand zoals Charles Michel echt excessief ander gedrag vertoont dan hij voorschrijft, gaat zich dat wreken. Natuurlijk moet hij soms het vliegtuig nemen. Maar hij lijkt geen enkele moeite te doen om dat te beperken. Terwijl juist de hoogopgeleide en bemiddelde groep al disproportioneel veel CO2 uitstoot. Willen we onder die 1,5 graden opwarming blijven, dan zouden we gemiddeld per jaar maar zo’n 1,5 ton CO2 per persoon mogen uitstoten. Wereldwijd zitten we nu op gemiddeld 4,5 ton per persoon, in Nederland op 15 ton. Maar die kleine elite die met privéjets vliegt, die één procent van de samenleving, zit gemiddeld op 50 ton per persoon. Als die groep dan ook nog eens een keer de bevolking regels voorschrijft die ze zelf aan haar laars lapt, creëer je bij wijze van spreken een dubbel ‘wat maakt het dan nog uit?’-gevoel.

Michel vloog met een privéjet naar China, kostprijs 460.000 euro. Dan kun je denken: tot daaraan toe, dan hoefde hij bij aankomst ook niet in quarantaine. Maar privévluchten naar Parijs en Straatsburg?

Renes: Wij zijn als bevolking best in staat om de rationale achter een bepaalde keuze te snappen. Maar als die rationale niet helder is, voor een traject bijvoorbeeld dat je heel goed kunt afleggen met de trein, dan gaat het schuren. En als het dan het vliegtuig moet zijn, neem dan een commerciële lijnvlucht, dat is veel minder vervuilend dan een privévlucht. Maar Michel kiest willens en wetens voor het vervoermiddel dat het meest uitstoot. Dat is echt wel een voorbeeld waarbij je je eigen beleid totaal ondermijnt.

Is een gevoel van rechtvaardigheid en eerlijke verdeling van de lasten een voorwaarde om tot collectieve gedragsverandering voor het klimaat te komen?

Renes: Zeker. De zorgen over het klimaat groeien. Op zich zijn mensen best gemotiveerd en bereid om langzaamaan stappen te zetten. Maar een aantal giftige elementen zitten gedragsverandering in de weg. Om te beginnen is er dat idee: als ik het in mijn eentje doe, heeft het weinig zin. Een ander element is dat wat je doet, doorgaans een bepaald gemak opgeven, in de regel niet voor jezelf maar voor toekomstige generaties of mensen in het Zuiden is. Ons gedrag wijzigen voor het klimaat is dus iets wat velen van ons niet heel leuk vinden. Daarom zullen mensen, zodra ze een excuus krijgen om het niet te doen, dat met beide handen aangrijpen. We zitten bijna te wachten op een uitvlucht. Zo’n politicus als Charles Michel biedt een prima uitvlucht voor mensen die ambivalent tegenover klimaat-gerelateerde gedragsverandering staan.

Sommige mensen verwachten alle heil van technologische oplossingen, maar welke rol speelt gedragsverandering in de strijd tegen klimaatverandering?

Renes: De laatste VN-klimaatrapporten laten zien dat ons gedrag op dit moment misschien wel hét cruciale element is. Het gevaar is juist dat we de afgelopen jaren heel veel aan de technologie hebben opgehangen en te veel hebben gesuggereerd: die zal het voor ons wel fixen. Studies laten zien dat zodra mensen ook echt denken dat de technologie het zal oplossen, ze hun gedrag niet aanpassen. Wat we juist moeten doen, en wat zeker zo’n politicus als Michel ook moet doen, is pleiten voor een andere, duurzame leefstijl. Dat betekent onder meer: minder vliegen.

Charles Michel had het na kritische artikels over zijn reisgedrag over een operatie om hem te beschadigen. Verder verwees hij naar zijn drukke agenda en naar het feit dat andere Europese topfunctionarissen zich evengoed per privéjet verplaatsen.

Renes:(lacht) Dat laatste is een typische copingstrategie. Anderen doen het ook, dus mijn eigen gedrag maakt helemaal niet uit, is iets dat mensen vaak aanhalen. Ook als ze in de kern best weten dat iets niet goed is en ze objectief gezien geen been hebben om op te staan. Zeker hoogopgeleide mensen in hoge functies zijn heel goed in staat om het eigen gedrag op die manier achteraf alsnog goed te rationaliseren.