David Van Reybrouck over de Klimaatzaak (week 1): ‘Acht dagen om de toekomst te redden’

Tot en met 6 oktober zal auteur David Van Reybrouck de zittingen van het hof van beroep over de Klimaatzaak volgen voor Knack. Gedurende vier zaterdagen brengt hij er verslag over uit. Het doel van de rechtszaak: ‘Hoe houden we het hier nog een beetje leefbaar de komende decennia?’  

‘De kernvraag is eigenlijk heel simpel,’ zei advocate Carole Billiet na een pleidooi van maar liefst zes uur op de eerste dag van de Klimaatzaak in beroep. De éminence grise van het Belgische milieurecht keek even op van haar blad. Het publiek in de statige ‘Gehoorzaal voor Plechtige Zittingen van het Hof van Beroep’ was uitgedund tot een handjevol onvermoeibare toehoorders. De rechters en de advocaten van de tegenpartijen bleven scherp luisteren. Vier woorden waren het: “Wanneer wist u het?”

Daarmee bracht ze de zorgvuldige redenering die ze stap per stap had ontwikkeld terug tot haar essentie: wanneer wisten de Vlaamse, Waalse, Brusselse en Belgische overheden dat het menens was met die klimaatopwarming? En wat hebben ze met die kennis gedaan? En waarom zo weinig zo laat? En nu nog steeds?

Deze week is in het Brusselse Justitiepaleis de beroepsprocedure van de Klimaatzaak van start gegaan, met 60.000 eisers de grootste rechtszaak in de gerechtelijke geschiedenis van België—en zelfs de grootste klimaatzaak wereldwijd. De zittingen zullen acht dagen duren over een periode van vier weken.

Het lijkt misschien een taai, technisch proces over ‘bindende reductiedoelstellingen’,‘residuaire koolstofbudgetten’ en ‘convexe uitstoottrajecten’, maar niets is minder waar. Hier staat de toekomst op het spel: hoe houden we het hier nog een beetje leefbaar de komende decennia?

Winst zonder actie

In juni 2021 won vzw Klimaatzaak op bijna alle punten het proces tegen de vier Belgische overheden. Ook toen zat ik elke dag in de rechtszaal. Ja, stelde het college van rechters na afloop, de 60.000 eisers hadden gelijk: het klimaatbeleid van de Belgische overheden is zo nalatig dat het neerkomt op ernstige schendingen van de mensenrechten en het verzuimen van de zorgplicht. Het Europees mensenrechtenverdrag was overtreden, naast het Burgerlijk Wetboek van België. Qua vonnis was dat niet niks. Maar de rechters gingen niet mee in het verzoek van Klimaatzaak om de overheden te verplichten om de koolstofuitstoot met een bepaald percentage te verminderen.

Niet getreurd, dachten ze bij de Klimaatzaak. Het Grondwettelijk Hof in Duitsland had bij een gelijkaardig proces de Duitse regering ook geen cijfer opgelegd, maar Angela Merkel had enkele weken later wel spontaan besloten niet 55 maar 65 procent minder uit te stoten tegen 2030. Wir schaffen auch das. Als de grootste economie van Europa dat kan, zou België niet onderdoen. Dachten we. Maar politiek bleef het stil in de zomer van 2021. IJzingwekkend stil. Tot het raasde en kraakte en tierde.

Overstromingen in Wallonië

In juli, precies een maand na de historische uitspraak, waren er dramatische overstromingen in de Vesdervallei en elders in Wallonië. Veertig mensen verloren het leven. Maar zelfs die konden het tij niet doen keren. Nog steeds heeft België geen klimaatwet, nog steeds is er geen carbontaks, nog steeds is er geen ernstig klimaatplan. Er is zelfs nog geen begin van samenwerking tussen de gewesten en de federale regering. Iedereen moddert wat aan op zijn eigen, binnen het zuinige kader van de eigen bevoegdheden. Bizar. Wat met covid en de energiecrisis spontaan lukte—samenzitten, oplossingen zoeken, het land door woelig water leiden—is inzake klimaat ver weg. Het land lijkt elke sense of urgency te missen.

(lees verder onder de foto)

Natuurlijk ga je dan in beroep. Natuurlijk vraag je dan aan de rechter om de volgende stap te zetten. Natuurlijk hoop je dan op een duidelijk kader. Niet om het werk van de politiek over te nemen, maar om de politiek te helpen met het enig mogelijke besluit.

Begin deze week had ik de kans Roger Cox te spreken, de advocaat die in Nederland de staat en zelfs Shell op de knieën kreeg. Hij zei: ‘In 99 procent van de gevallen moet de rechter natuurlijk geen dwangbevel geven, maar heel af en toe moet dat wel, namelijk wanneer er maar één oplossing is en het onrecht anders blijft duren. Als iemand onterecht vastzit, moet de rechter niet alleen beslissen dat de gevangenschap illegaal is, maar ook bevelen dat de persoon in kwestie wordt vrijgelaten—anders duurt het onrecht voort. Hier geldt dat ook. Er is maar één oplossing: minder koolstof uitstoten, drastisch reduceren, want anders blijven de grove schendingen van de mensenrechten voortduren.’

Bovendien, zo betoogde Carole Billiet, de advocate van de Klimaatzaak, tijdens de eerste twee hoorzittingen, België heeft in 1988 en 1992 de internationale verdragen getekend ter oprichting van het VN-Klimaatpanel en het VN-Klimaatverdrag. Daarmee heeft het expliciet de verantwoordelijkheid aanvaard voor de gevolgen van de klimaatopwarming. Sterker nog, het schaarde zich in de groep van ontwikkelde landen die internationaal het voortouw gingen nemen om meer en sneller af te bouwen.

Toevalstreffers

Wanneer wist u het? Maar van bij het prille begin al, van in de jaren negentig. We waren betrokken bij alle COPs, de jaarlijkse ‘conferences of the parties’. We waren betrokken bij alle rapporten van het IPCC vanaf 1990. We zaten mee aan tafel toen de wetenschappers hun steeds onrustwekkender analyses deelden. We hebben die rapporten één voor één, regel voor regel mee goedgekeurd. We waren erbij in Bali in 2007 toen beslist werd dat we onder de 2 graden opwarming moesten blijven. We waren erbij toen dat cijfer gaandeweg werd bijgesteld naar anderhalve graad. We waren erbij in Parijs in 2015 toen het historische klimaatakkoord werd ondertekend. Onze overheden, zo stellen de advocaten van de Klimaatzaak, ‘wisten dus precies wat zij moesten doen om een opwarming met 1,5°C te voorkomen zodra deze drempelwaarde de limiet werd, met andere woorden reeds in 2011.’

Het pleidooi van meester Billiet deed duizelen. Wij beloofden formeel dat we tegen 2020 40 procent minder uitstoot zouden hebben, maar we bleven steken op een schamele 24 procent—resultaten die we vooral te ‘danken’ hebben aan de bankencrisis van 2008 en de pandemie van 2020. Op toevalstreffers kan je geen beleid bouwen, net zoals je geen loon verwerft door met de lotto te spelen.

‘Nee’, besloot Carole Billiet, ‘het ging echt niet om een gebrek aan kennis. Het ging en gaat om een gebrek aan verantwoordelijkheidszin. Een gebrek aan moed. Een gebrek aan creativiteit om een wereld te verbeelden die we aan onze kinderen en kleinkinderen willen overlaten. Het huis staat in brand, maar wij laten het branden zolang er geen dwingend politiek kader is. Dit is geen NIMBY, maar een NIMTO. Geen not in my backyard, maar een not in my term of office.’

Het worden acht spannende dagen.

Lees hier het verslag van de tweede week: