Houtverwarming is de grootste producent van fijnstof in Vlaanderen. Toch wordt er amper regelgeving rond gecreëerd. Ook bevoegd minister Jo Brouns komt niet verder dan wat geneuzel over sensibiliseren.
‘Ik was mij nooit echt bewust van de problematiek van houtverbranding’, vertelt een dame die graag anoniem wenst te blijven. ‘Ik vond het zelfs gezellig om af en toe bij mensen thuis eens voor een haard te zitten. Tot we van de stad naar het platteland verhuisden en we buren kregen die negen maanden per jaar van ’s morgens tot ’s avonds afvalhout verbranden. De impact op ons persoonlijk leven was en is immens. We zijn volledig afhankelijk van het gedrag van de stoker om even een raam open te kunnen zetten en buiten te kunnen zijn zonder constant rooklucht te moeten inademen. Na eerst zonder resultaat alle andere mogelijke stappen geprobeerd te hebben, zijn we een procedure bij het vredegerecht gestart.’
Het zijn trouwens niet alleen de rechtstreekse buren die overlast berokkenen. ‘In feite hebben we alleen bij noorderwind geen rookhinder’, vervolgt de dame. ‘En we wonen niet eens in dichtbebouwd gebied. Meestal wordt het probleem gekoppeld aan een stadscontext, maar sinds we hier wonen merken we hoeveel er gestookt wordt op het platteland. We gaan ook met de fiets naar het werk. Door de lintbebouwing kunnen we dan evenmin aan rook ontsnappen. Soms word je letterlijk vergast op je fiets.’
Stookadvies
Onlangs publiceerde de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) nog een ‘stookadvies’. Door een langdurige combinatie van vrij koud weer, waarbij er veel gestookt werd, en weinig wind verhoogde de concentratie van fijnstof in onze lucht sterk. Fijnstof bestaat vooral uit vervuilende deeltjes uit verbrandingsprocessen die op zichzelf al schadelijk kunnen zijn voor onze gezondheid. Maar het bevat ook stoffen als dioxines en polycyclische aromatische koolwaterstoffen die kankerverwekkend zijn.
Fijnstof is niet alleen een ziekmaker, maar ook een doder.
Omdat we ze inademen, hebben de deeltjes een rechtstreeks effect op onze luchtwegen en longen, maar via de bloedbaan komen ze ook elders in het lichaam terecht. Ze verergeren problemen als astma en hinderen de werking van hart en bloedvaten. Fijnstof is niet alleen een ziekmaker, maar ook een doder.
De hoeveelheid fijnstof in de Vlaamse lucht neemt gestaag af sinds 2005, maar dat is vooral omdat er minder wordt uitgestoten door industriële processen en het verkeer. De bijdrage van gezinnen ging niet noemenswaardig achteruit, waardoor houtverbranding nu, met 44 procent, de grootste leverancier van fijnstof in onze lucht is. Mogelijk is dat cijfer zelfs een onderschatting, want onderzoek heeft uitgewezen dat houtkachels dikwijls méér fijnstof uitstoten dan wordt aangenomen. Er is bizar genoeg een gebrek aan concrete uitstootcijfers van kachels in het dagelijks gebruik. De meeste metingen steunen op verbrandingsexperimenten in een onderzoekscontext.
Factcheck: ja, een vuurkorf produceert op vier uur evenveel fijnstof als autorit Brussel-Moskou en terug
Energiecrisis
Bovendien zit de verkoop van houtkachels sinds de recente energiecrisis in de lift. Veel mensen zijn, soms noodgedwongen, overgeschakeld van gas of stookolie als energieleverancier naar het goedkopere hout. Het aantal houtkachels en open haarden in Vlaanderen wordt op meer dan 700.000 geraamd. Precieze cijfers zijn er niet, want de plaatsing van een kachel hoeft niet officieel te worden geregistreerd.
Het aantal houtkachels en open haarden in Vlaanderen wordt op meer dan 700.000 geraamd.
Pijnpunt is dat meer dan de helft van de installaties als ‘verouderd’ kan worden beschouwd, waardoor ze niet voldoen aan de nieuwste kwaliteitsnormen. Maar de Vlaamse overheid aarzelt om in te grijpen. Ze blijft vasthouden aan een beleid van ‘sensibiliseren’, waarvan bekend is dat het doorgaans een bescheiden effect heeft.
In het Vlaams Parlement luidt Mieke Schauvliege (Groen) geregeld de alarmklok. Op 17 oktober 2023 stelde ze in de Commissie Leefmilieu vragen over de kwestie aan toenmalig bevoegd minister Zuhal Demir (N-VA). Die hamerde nog maar eens op het belang van sensibilisering. Ze meldde ook dat haar administratie op 9 oktober 2023 ‘handvatten voor vrederechters’ had gepubliceerd, met adviezen (dus geen richtlijnen) om juridische gevallen van ‘bovenmatige hinder door houtrook van huishoudelijke houtverwarming oplossingsgericht te kunnen behandelen’.
In die tekst wordt bijvoorbeeld gesteld dat omwonenden misschien niet rechtstreeks gezondheidsklachten als gevolg van de rookhinder zullen ontwikkelen, maar wel ernstige klachten als gevolg van constante stress. De tekst gaf ook aan dat het aantal klachten voor rook uit schoorstenen van buren tussen 2004 en 2018 is verdubbeld. Liefst een op de tien Vlamingen gaf aan rookhinder van buren te ondervinden. Maar amper 15 procent stapte met zijn problemen naar de politie (en nog minder mensen spanden een proces aan).
Regels van de kunst
Dat laatste is niet onbegrijpelijk, want de brochure van Demir gaf aan dat er doorgaans weinig gebeurt met zo’n klacht, omdat ‘ze niet in de diepte kan worden behandeld’, wegens ‘onvoldoende wettelijke rechtsgrond om hinder van houtkachels aan te pakken’. Ze stelt wel dat rechtbanken ‘regels van de kunst’ kunnen hanteren om te beoordelen of een vervuiler genoeg zijn best heeft gedaan om hinder te beperken (bijvoorbeeld door met beter hout te stoken en betere stookmethodes te gebruiken). Ook een bespreking van de technische normen van de kachel zou een leidraad kunnen zijn. Maar een rechter heeft niet de bevoegdheid om een verbod op houtverbranding op te leggen.
Een rechter heeft niet de bevoegdheid om een verbod op houtverbranding op te leggen.
Op de weinig daadkrachtige houding van Demir reageerde parlementslid Schauvliege met de oprisping dat ze ‘de Vlaming laat stikken’. Op 5 november 2024 stelde ze dezelfde vragen aan de nieuwe bevoegde minister Jo Brouns (CD&V), naar aanleiding van een nieuwe Europese luchtkwaliteitsrichtlijn die op 14 oktober werd gepubliceerd. Ze impliceert onder meer dat Vlaanderen de uitstoot van fijnstof tegen 2030 moet halveren.
Omdat houtverbranding door gezinnen er de belangrijkste bron van is, moet daar iets aan gedaan worden om de doelstelling te halen. In 2021 is geadviseerd om het gebruik van oude houtkachels ‘uit te faseren’, maar na de energiecrisis van 2022 belandde het advies in een la. Ook Brouns kwam in zijn antwoord op Schauvlieges vraag niet verder dan wat geneuzel over sensibiliseren en ‘dat hij er later op zou terugkomen’.
Nederlandse daadkracht
Elders worden er wel stappen gezet tot om een ommekeer te komen. De Brusselse regering verbiedt vanaf dit jaar het plaatsen van tweedehandskachels en laat alleen nog kachels met een ecodesignlabel op de markt toe. Ze vaardigde ook de regel uit dat een kachel ‘geen zichtbare of geurende rook’ meer mag uitstoten (tenzij waterdamp). Maar hoe doortastend de controle op de nieuwe regels zal zijn, is afwachten.
In Nederland gaan sommige steden een grote stap verder. De stad Amersfoort verbiedt het gebruik van houtkachels als de luchtvervuiling te hoog is. Die maatregel vaardigde bij ons ook de Vlaamse Milieumaatschappij uit, maar dan wel in de vorm van een advies in plaats van een verbod. De leidraad van de stad is dat ‘buren onderling moeten proberen overeen te komen’ als er hinder is. Als dat niet lukt, zal handhaving volgen. Liefst een derde van de Nederlanders zou aangeven geregeld last te hebben van rookhinder.
De stad Utrecht wil als eerste in Nederland – en mogelijk in de wereld – tegen 2030 een totaalverbod op houtkachels en open haarden. Er is nu al een verbod op het plaatsen van schouwen bij nieuwbouw. Officiële instanties en ngo’s voeren er al langer een soms vrij harde campagne tegen houtverbranding. Ze stellen dat 750.000 Nederlanders er rechtstreeks nadeel van ondervinden, en dat er elk jaar 3000 vermijdbare sterfgevallen aan te wijten zijn.
Stormloop op brandhout en kachels: ‘Dit is de comeback van hout als hoofdbrandstof’
Gezellige open haard
Bovendien blijkt uit cijfers, ook bij ons trouwens, dat de grote meerderheid van de mensen met een houtkachel of een open haard andere verwarmingsmogelijkheden in huis heeft. Ze verbranden hout vooral ‘voor de gezelligheid’. Dat impliceert dat het uitfaseren van stoken met hout minder moeilijk moet zijn dan het lijkt. Hoe gezellig kan iets zijn, als er ernstige gezondheidsrisico’s aan gekoppeld zijn? Een Nederlandse slogan luidt dat ‘de open haard aansteken evenveel fijnstof produceert als het roken van 25 sigaretten’.
Een open haard aansteken produceert evenveel schadelijk fijnstof als het roken van 25 sigaretten.
Ten slotte is er nog een belangrijke imagokwestie. Veel mensen denken dat verwarmen met hout duurzaam is, omdat het geen fossiele brandstof is. De Europese Commissie labelt het zelfs als een ‘hernieuwbare energiebron’. Het is correct dat je houtverbranding als hernieuwbaar zou kunnen zien, op voorwaarde dat er evenveel bomen geplant worden als er worden verwerkt tot brandhout. Dat is helaas zelden het geval.
Nogal wat hout op onze markt, al dan niet in de vorm van pellets, komt uit wouden in Canada of de Baltische Staten die niet altijd duurzaam worden ‘geoogst’, al was het maar omdat het meer dan twintig jaar kan duren voor een boom groot genoeg is om een gekapte soortgenoot te vervangen. Ook dat is een ernstige reden om houtverbranding te bannen.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
