Het ecologisch activisme van Olafur Eliasson: kunst voor het klimaat

Kunst die de schoonheid van moeder natuur viert, alle zintuigen prikkelt en tegelijk een ecologisch geweten schopt? Olafur Eliassons retrospectieve in Tate Modern bulkt ervan. In Real Life leidt u langs smeltend gletsjerijs, mistige tunnels en gordijnen van malse regen.

Gewoon voor je kijken en rechtdoor stappen. Je komt er wel.’ De suppoost is er duidelijk gerust op wanneer een volgend trosje kunstliefhebbers een nauwe, 39 meter lange gang wordt ingeleid, al doet een dik en dampend mistgordijn dat uit de deur opstijgt velen twijfelen aan zijn sussende woorden. Je ziet immers geen steek, en zelfs wanneer je je handen voor je houdt, om toch maar niet tegen een muur of een verdwaalde voorganger aan te botsen, lijken je vingers meteen te worden opgevreten door de lumineuze, uit zoetstoffen gefabriceerde mist. Het is een sprong in het ijle wagen, in een atmosfeer die je opzuigt en pas 39 meter verder terug uitspuwt in de vertrouwde wereld.

Eliasson creëert kunst die episch, in your face en direct leesbaar is, en die je moet zien, voelen, ruiken en beleven.

Your Blind Passenger, zo blijkt de installatie toepasselijk te heten. Met haar pure amusementswaarde zou ze niet misstaan in een kunstig, uit de natuurelementen gesculpteerd attractiepark – wat meteen ook een goede manier is om In Real Life te omschrijven, de zinnenprikkelende retrospectieve van Olafur Eliasson in het Londense Tate Modern.

Als geen ander weet de Deens-IJslandse kunstenaar natuurkundige fenomenen – aarde, licht, water, beweging en reflectie – te manipuleren tot werken die rechtstreeks via de zintuigen binnenkomen. Het is geen kunst die verzuipt in complex conceptualisme, ook al gaan er diepere metaforen over de relatie tussen mens en natuur onder schuil. Het is geen stuk touw of hoopje stenen dat in een hoekje van het museum stilletjes en discreet om aandacht hengelt. Eliasson creëert kunst die episch, in your face en direct leesbaar is en die je moet zien, voelen, ruiken en beleven, geheel conform de onuitputtelijke maar broze inspiratiebron waaraan ze ontsproten is: onze planeet aarde.

Rendiermos

In een van de eerste zalen van deze retrospectieve, die in totaal veertig werken van de vroege jaren negentig tot nu omvat, roept een imposante muur van rendiermos, sponsachtig en pastelkleurig, meteen herinneringen op aan de IJslandse landschappen waarin de in Denemarken geboren Eliasson opgroeide. Het is een werk dat je mag aanraken en besnuffelen, en dat haast een driedimensionaal, tot epische proporties opgeblazen tableau lijkt van Caspar David Friedrich of William Turner, klassieke schilders van het sublieme wier coloriet hij uitvoerig bestudeerde om de wisselingen in de atmosfeer weer te geven.

Ook elders speelt IJsland een hoofdrol. Het is daar immers waar Eliasson aan den lijve de desastreuze impact van de klimaatopwarming leerde kennen, en waar zich de wieg van zijn ecologisch activisme bevindt, die als een rode – of beter: goudkleurige – draad door zijn uit regenbogen, zonsondergangen, watervallen, geurmuren, mist, lichtbundels en periscopen opgetrokken oeuvre loopt.

Dat activisme beperkt zich trouwens niet tot de fotoreeks van gletsjers die hij al in 2001 maakte en die in de loop van dit jaar een vervolg krijgt om te illustreren hoe angstaanjagend snel ze krimpen. Samen met geoloog Minik Rosing richtte Eliasson ook Ice Watch op, een publiek kunstproject dat aandacht vraagt voor de klimaatopwarming door massieve, tot vijf ton wegende blokken gletsjerijs bij wijze van artistiek alarm te laten smelten in openbare ruimtes. Daarnaast zet hij zich ook in voor vluchtelingen, wat zijn workshop Green Light op het einde van de tentoonstelling omstandig bewijst. Het is een plek waar interviews, documentaires, slogans en al dan niet interactieve databanken u wijzen op de precaire conditie waarin onze planeet en veel van haar bewoners zich bevinden.

Zijn engagement voor mens en milieu is gemeend, tot aan de ecovriendelijke merchandising toe. Alleen staan sommige werken te opzichtig in het teken van de klimaatzaak. Af en toe wint de didactiek het van de esthetiek, en neemt Eliassons innerlijke Greta Thunberg de bovenhand op de meesterillusionist van de natuurelementen.

Hem reduceren tot een trendy, goed in de markt liggende ‘klimaatkunstenaar’ zou overdreven zijn. Daarvoor zijn veel van zijn ideeën en installaties te duurzaam. Dat laatste maakt de vitrine waarmee In Real Life opent meteen al op dramatische manier duidelijk. Ze zit volgestouwd met globen, piramiden, helices en hemisferen uit papier, was en ijzerdraad, met schaalmodellen van zijn werken waarin natuur en cultuur, het elementaire en het wetenschappelijke, naadloos in elkaar verglijden. Het is alsof je Eliassons kosmologie inkijkt, die schreeuwt om uit haar glazen kooi bevrijd te worden en te kunnen interageren met de toeschouwer. Voor Eliasson beperkt kunst zich niet tot de muren van het museum. Kunst moet ademen en sprankelen als een levend organisme. Ze moet een caleidoscoop zijn op onszelf en onze habitat, en al doende haar allergrootste cliché realiseren: ons opnieuw met verwonderde ogen doen kijken naar de wereld om ons heen.

Dansend water

Daarbij hoort soms ook de nodige, ongefilterde fun: een lichtinstallatie die fleurige schaduwen werpt op de muur en de bezoekers uitnodigt om vreemde poses aan te nemen. Een witte ruimte met een grote, glazen bol die de wereld op zijn kop lijkt te zetten. Een venster dat je de indruk geeft dat het regent, terwijl er buiten geen druppel uit de heldere hemel valt. Een pikdonkere zaal waarin dansend water om de zoveel seconden wordt opgelicht door een felle stroboscoop, alsof er vloeibare, chronisch amorfe sculpturen op je netvlies worden gebrand. Het zijn werken die in de eerste plaats prikkelen, intrigeren en verbluffen, om pas daarna hun symbolische lading op de toeschouwer los te laten en vragen te triggeren als: ‘Wat is mijn rol in deze omgeving?’ en ‘Wat voor impact heb ik er op?

Hoe eenvoudiger en directer, hoe meer Eliassons werk tot zijn recht komt, en hoe langer het blijft zinderen. Dat was al zonneklaar voor wie in 2003 in Tate Modern The Weather Project mocht aanschouwen, een monumentale installatie die de imposante turbinehal van het gebouw deed baden in een oranje, door een mengsel van suiker en water gecreëerde gloed, alsof je indoor naar een eeuwige zonsopgang zat te kijken. Het was een werk dat hem op zijn 36e bombardeerde tot een internationale kunstsensatie, tot een 21e-eeuwse meester van het sublieme, maar dat in deze overzichtstentoonstelling helaas ontbreekt.

Geen nood: er zijn ruim voldoende werken te zien, voelen, ruiken en beleven die van Eliassons simpele maar eloquente zeggingskracht getuigen. Beauty bijvoorbeeld, een kale, verdonkerde kamer met in het midden een gordijn van malse, ragfijne regen. Ze werpt een subtiele regenboog op de toeschouwers die eronder gaan staan, in de regel met de armen gespreid en een gelukzalige grijns om de mondhoeken. Het is alsof Eliasson de vervliedende natuurelementen even voor hen vasthoudt, met niks meer dan een spotlicht, een pomp en een paar waterslangen. Het is een werk dat de schoonheid van de natuur celebreert en fysiek en intellectueel langzaam binnensijpelt, maar dan met een specifieke, weldoordachte reden. Het is kunst die je op een speelse en sensitieve manier wil doen beseffen dat niks op deze wonderbaarlijke planeet voor eeuwig is en dat we dus maar best een beetje zorg voor haar dragen. Greta Thunberg vindt het vast prachtig. Miljoenen anderen ook.