Deze activist wil schone lucht in Antwerpen afdwingen: ‘Jaarlijks verliezen we duizenden levensjaren’

Enkele Antwerpse burgers, onder wie schrijver Jeroen Olyslaegers, beginnen een rechtszaak tegen het luchtsaneringsplan van de Vlaamse overheid voor hun stad. Initiatiefnemer Thomas Goorden van de actiegroep stRaten-generaal legt uit waarom.

Uit nieuwe cijfers van de Vlaamse Milieumaatschappij bleek twee weken geleden dat zelfs de kleinste Vlaamse gemeenten – en dus niet alleen grote steden als Antwerpen en Brussel – met vervuilde lucht kampen. Ook al zijn de gevolgen voor onze gezondheid dramatisch, ze zijn niet altijd direct op te merken. En dat doet politici nogal talmen. ‘Eigenlijk had Vlaanderen de Europese regelgeving al in 2010 moeten volgen’, zegt Thomas Goorden. Daarom is hij, met steun van een aantal Antwerpenaren, een rechtszaak tegen de Vlaamse overheid gestart. Zijn bedoeling: de Europese regels afdwingen – niet meer en niet minder.

Goorden, natuurkundige van opleiding, is actief bij de actiegroep stRaten-generaal. In september 2017 moest hij met lede ogen aanzien hoe 54 kastanjebomen in de Antwerpse Charlottalei werden omgehakt. Voor hem bewees die kap definitief: ‘Zelfs lokale politici zijn niet vatbaar voor burgerprotest.’

Thomas Goorden: Toen de buurtbewoners aan stRaten-generaal om hulp vroegen, hebben we meteen bij de Groen-fractie in de Antwerpse districtsraad aangeklopt. Die partij zit daar met de N-VA en de Open VLD in de meerderheid. ‘Waarom is het effect van de kap van al die bomen op de luchtkwaliteit niet nagegaan?’ vroegen we. Ze hadden er geen oren naar. In de ogen van lokale politici zijn bomen straatmeubilair. In Antwerpen is de gemiddelde leeftijd van een boom 17 jaar, moet je weten, terwijl zo’n kastanje 150 jaar kan worden.

Ook in de bijzondere zitting van de districtsraad over het dossier toonde de meerderheid geen interesse om de zaak ernstig te onderzoeken. De kap werd erdoor geduwd. En ons werd het zwijgen opgelegd. We mochten ons standpunt wel uitleggen, maar even daarna dreigde de districtsvoorzitter al met een proces-verbaal voor iedere aanwezige in het publiek. Het was choquerend.

De raadsleden hadden buiten de procedures gerekend die u zou aanspannen.

Goorden: Inderdaad. In die dagen heb ik al het internetadres luchtzaak.be gekocht. Ik wíst gewoon dat er meer aan de hand was. Zo’n beslissing om luchtkwaliteit te negeren staat niet op zichzelf: ze geeft aan dat de overheid dat waarschijnlijk overal doet. In de provinciale vergunning voor de kap in de Charlottalei stond dat de luchtkwaliteit niet moest worden gecontroleerd, aangezien er daarmee geen probleem was in die buurt. En dat terwijl de Charlottalei tussen twee van de meest vervuilde straten van Antwerpen ligt. Om daartegen te protesteren, hebben we twee kort gedingen aangespannen en een milieustakingsvordering ingediend.

Die hebben de kap niet tegengehouden.

Goorden: We hadden nochtans een sterke inhoudelijk basis. Het tweede kort geding verloren we uiteindelijk op grond van de procedure, en de milieustakingsvordering is niet opschortend. De rechter kan de overheid wel nog verplichten om compenserende maatregelen te nemen.

Het gaat ook niet alleen om de Charlottalei: de luchtkwaliteit in heel Vlaanderen is dramatisch. De nieuwe kaarten van de Vlaamse Milieumaatschappij bewijzen dat nog maar eens. Antwerpen en Brussel zijn een ramp: de meeste Europese steden doen het al beter dan wij, of maken er nu op een veel ernstiger manier werk van.

Wiens schuld is het dat er in Vlaanderen zo weinig gebeurt?

Goorden: Luchtkwaliteit is de bevoegdheid van Vlaams minister van Omgeving, Natuur en Landbouw Joke Schauvliege (CD&V). Het is de Vlaamse overheid die, samen met het Antwerpse college van burgemeester en schepenen, een luchtsaneringsplan voor de stad heeft geschreven. En het is dat plan waartegen wij nu een rechtszaak beginnen.

Waarom precies?

Goorden: Omdat het van een immense minachting voor het probleem getuigt. Het is op de dag voor de deadline ingediend, zonder één milieuorganisatie te raadplegen. Vlaanderen belooft erin om tegen 2030 de Europese normen te halen, maar zegt er meteen bij: dat zal niet lukken in alle straten van Antwerpen. Over twaalf jaar! In Nederland wilde de stad Den Haag drie jaar om zo’n plan uit te voeren, en daar heeft de rechter geoordeeld: ‘Het moet sneller.’ En in Brussel heeft een rechtbank in een voorlopige uitspraak beslist dat een termijn van vijf jaar ook te lang is.

Om de normen van de Wereldgezondheidsorganisatie voor de buitenlucht te halen, mikt de Vlaamse overheid zelfs op 2050. Terwijl iedereen weet: die normen zijn nog te laks.

Wanneer wilde de Europese Unie dat de lidstaten haar normen haalden?

Goorden: De deadline lag in 2010 – Vlaanderen is dus al acht jaar te laat. Ondertussen blijven politici beslissingen nemen die de luchtkwaliteit verslechteren. Schepen Koen Kennis (N-VA) heeft bijvoorbeeld in de Antwerpse bouwcode laten schrijven dat er per nieuwe gezinswoning plaats moet zijn voor ongeveer anderhalve parkeerplaats. De stad komt zo automatisch vol auto’s te staan. En Joke Schauvliege heeft de regels versoepeld voor bedrijven die stikstof uitstoten, zoals varkenshouderijen. Zulke beslissingen hebben allemaal een negatieve impact.

Schauvliege zegt zelf: ‘Het gaat beter met de luchtkwaliteit in Vlaanderen.’

Goorden: Haar cijfers zijn discutabel. Er zijn ook amper bruikbare data. Europa heeft ons moeten verplichten om meetstations te plaatsen. Er is een rechtstreeks verband tussen de luchtkwaliteit en de uitgaven voor de gezondheidszorg. Longaandoeningen en hart- en vaatziekten komen veel meer voor in steden met slechte lucht. Voor een stad als Antwerpen hebben we het jaarlijks over duizenden levensjaren die verloren gaan. Maar voor de Vlaamse regering en het stadsbestuur bestaat het probleem blijkbaar niet.

Hoe ziet uw juridische strijd er precies uit?

Goorden: We starten een burgerlijke procedure bij de rechtbank van eerste aanleg. We hebben daar ondertussen genoeg geld voor bijeengehaald – de Antwerpse schrijver Jeroen Olyslaegers, die zich mee burgerlijke partij zal stellen, zal de helft van het geld dat hij met een literaire prijs won aan ons geven.

De Europese regels moeten worden nageleefd: zo simpel is het. En om daarvoor te zorgen, kunnen we de overheid alleen maar naar de tekentafel terugsturen. Zulke processen zijn ook voor Londen en verschillende Duitse steden een succes geworden.

Is een proces werkelijk de enige manier waarop je aandacht kunt vragen voor een milieuprobleem?

Goorden: De onwil binnen de Vlaamse regering is immens. Het is natuurlijk niet eenvoudig: de implicatie van de Europese luchtnormen is dat de Vlaamse overheid veel van haar beslissingen zou moeten heroverwegen. Politici zijn ook bang om aan populariteit te verliezen, en ook daardoor durven ze niet de juiste beslissingen te nemen.

Politici hebben het de laatste jaren graag over burgerparticipatie. Het district Antwerpen heeft zelfs een burgerbegroting. Hebt u ook iets zien veranderen?

Goorden: Niet echt. Die burgerbegroting gaat over 1 miljoen euro. Waarom beslist een burgerraad niet over het hele investeringsbudget? Dát zou tenminste iets in beweging zetten.

Partijen hebben het graag over burgerparticipatie, ja, tot het over thema’s gaat die ze echt belangrijk vinden. Dan willen ze het liefste hun eigen beleid uitvoeren. Je kunt hun dat misschien niet eens kwalijk nemen. Zelfs Groen en de Open VLD, de partijen die het meeste over burgerparticipatie nadenken, zijn niet in staat om de burgerdemocratie een eerlijke kans te geven.

U bent zelf de Burgerlijst begonnen. Met die lijst wilt u bij de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober participatie afdwingen.

Goorden: Die lijst, waarop ik zelf niet zal staan, zal principieel geen inhoudelijke standpunten innemen. Er komen mensen op te staan die als verkozenen in de gemeenteraad geen eigen mening zullen verkondigen: ze zullen terugkoppelen naar een netwerk van burgers, om te horen wat die mensen willen. Dat vraagt openheid van geest. Vandaag wordt elk voorstel van de oppositie per definitie weggestemd, en moeten politici zich aan de partijtucht houden. Meerderheidsleden kunnen niet anders dan met de meerderheid meestemmen.

Doen ze dat niet omdat hun partijen een programma proberen uit te voeren waarvoor hun kiezers hebben gestemd?

Goorden: Partijen wéten niet waarvoor hun kiezers hebben gestemd. Stel, ik vind de luchtkwaliteit een groot probleem en wil daar iets aan doen. Op welke partij moet ik dan stemmen. Op Groen? Als zij in de oppositie terechtkomen, zal mijn stem niets meer waard zijn. Of misschien denken de groenen dat ik vooral voor hen koos vanwege hun sociale programma, terwijl ik het daarmee misschien helemaal niet eens ben. Zelfs een meerderheidspartij kan het standpunt dat me voor haar deed kiezen, laten vallen om ergens anders een compromis over te sluiten.

Nee, op basis van inhoudelijke programma’s kán een burger tegenwoordig niet aan politiek doen. Hij moet zich inschrijven in die – totaal willekeurige – partijpolitieke logica.

60 procent van de Vlamingen is, zo bleek onlangs, tegen een zone 30 in stadscentra gekant: zou de Burgerlijst daar dan ook tegen stemmen?

Goorden: We zullen de democratie niet vervangen door zulke peilingen. We willen net het gesprek aangaan met mensen. Iedereen die aan het beleid wil meeschrijven, zal daartoe de mogelijkheid krijgen. Zulke ontmoetingen zullen een genuanceerdere uitkomst hebben dan een peiling. Als een vrouw die haar kinderen met de fiets naar school brengt, vertelt hoe levensgevaarlijk het is als auto’s haar met 50 of 60 kilometer per uur voorbijrijden, zal dat heel wat mensen op anderen gedachten brengen. Dan kun je wél al spreken over een zone 30 op bepaalde tijdstippen.

Zult u niet sowieso altijd dezelfde soort mensen aantrekken met ongeveer hetzelfde wereldbeeld?

Goorden: Op lokaal niveau kun je veel verschillende mensen betrekken bij zo’n nieuwe manier om aan politiek te doen. We zullen daar ook veel meer ons best voor doen dan tot dusver al is gebeurd. Waarmee ik nog niet gezegd hebt dat die methode makkelijk te kopiëren valt op Vlaamse of federaal niveau.

In Antwerpen moet de kiezer in oktober een belangrijke keuze maken tussen het beleid van de N-VA en het linkse alternatief. Zou hij zijn stem niet vergooien aan een lijst zonder standpunten als de uwe?

Goorden: Vindt u de keuze tussen de N-VA en links een échte keuze? Dat is een strijd tussen alleen maar blanke mannen.

Ook blanke mannen kunnen danig van mening verschillen. Of is er geen verschil tussen Groen-kopstuk Wouter Van Besien en huidig burgemeester Bart De Wever?

Goorden: Wat was in 2012 het verschil tussen burgemeester Patrick Janssens (SP.A) en zijn uitdager Bart De Wever? De partijendynamiek duwt iedereen in dezelfde richting. Zelfs Van Besiens beleid zou meer op dat van De Wever lijken dan we denken.

Tot slot: u voert processen tegen Belgische politici met de Europese regels in de hand, maar zijn er niet nog veel grotere vraagtekens te plaatsen bij de manier waarop in de EU aan politiek wordt gedaan?

Goorden: U hebt een punt. Aan de andere kant loopt de Europese regelgeving soms voor op de nationale. Ja, er zitten veel lobbyisten in Brussel, maar Europese politici hebben minder last van electorale druk – dat geldt zeker voor de Europese Commissie. Zij zijn soms wél in staat om een probleem als luchtvervuiling ernstig te nemen.