De strijd om het statiegeld: waarom werkt het in Nederland, maar niet in België?

Statiegeld voor plastic flessen en blik verdeelt al decennialang de Belgische politiek. Europa duldt geen uitstel meer. Statiegeld komt er wellicht, maar onder welke vorm? Knack dook diep in de blauwe zak die de inzet vormt van intens lobbywerk.

Bij Albert Heijn in Bergen-op-Zoom zijn ze er intussen mee vertrouwd: klanten uit België die statiegeld komen recupereren dat ze nooit hebben betaald. Dat gaat als volgt: ze kopen bij een AH in Vlaanderen huismerkproducten met een Nederlandse statiegeldcode.

Aan de kassa hoeven ze geen statiegeld te betalen, maar bij terugname in een Nederlandse AH krijgen ze er mooi een tegoedbon voor. 25 eurocent voor een grote fles, 15 voor een kleine fles of blik. Dat tikt aan als je bedenkt dat een winkelkar volgens consumentenorganisatie Test-Aankoop in twee jaar tijd 29 procent duurder is geworden.

Maar misschien hoeven die profijtjagers straks de grens niet meer over te steken. Ons land staat immers voor een scherpe keuze: statiegeld heffen op plastic flessen en blik, zoals dat al het geval is voor sommige glazen flessen? Of blijven inzamelen via de blauwe zak van Fost Plus, een organisatie die sinds 1994 door de verpakkingsproducenten wordt gefinancierd?

Beleidsmakers raken er maar niet uit, verkiezing na verkiezing werd de beslissing op de lange baan geschoven. Kicking the can down the road, maar er staat een vervaldag op dat blik. Europa geeft lidstaten nog tot augustus 2026 de tijd om de nieuwe verordening op verpakkingen en verpakkingsafval (PPWR) toe te passen.

Volgens een van de bindende doelstellingen moet tegen 2029 negentig procent van alle plastic flessen en blik gescheiden worden opgehaald en gerecycleerd.

Dat wordt voor ons land een pittige uitdaging. Voor plastic flessen halen we met onze blauwe zak al meer dan 80 procent, maar voor blik blijven we op 68 procent steken. Hoge cijfers, daar niet van, ons land staat met zijn blauwe zak trouwens internationaal bekend als model voor selectieve afvalophaling.

Toch is de kloof niet zo snel te dichten. De door de blauwe zak gemiste verpakkingen belanden thuis in het restafval en gaan verloren voor recyclage. Of ze worden onderweg als zwerfvuil gedumpt, ondanks de alomtegenwoordigheid van vuilnisbakken met blauwe zakken in de publieke ruimte.

De strijd tegen microplastics begint pas: ‘Alle elementen voor de invoering van statiegeld liggen op tafel’ 

De bocht van Weyts

De Europese verordening PPWR ziet statiegeld als de polsstok om over de hoge lat te springen. Toch is er een achterpoortje: lidstaten kunnen afzien van statiegeld als ze bij de Europese Commissie een geloofwaardig alternatief voorleggen. Daarover wordt in ons land momenteel discreet maar keihard gelobbyd. Er staan honderden miljoenen aan investeringen op het spel, maar ook de transitie naar circulaire verpakkingen en het politiek geladen thema van openbare netheid zijn in het geding.

Afvalbeleid is een complexe zaak met vele bestuurslagen en belanghebbenden met onverzoenbare agenda’s. Vlaanderen, Wallonië en Brussel hebben in 1997 een Samenwerkingsakkoord Verpakkingsafval gesloten voor het uniform toepassen van Europese regelgeving.

Met het oog op de uitvoering werd een Interregionale Verpakkingscommissie (IVC-CIE) opgericht. De inwerkingtreding van de PPRW verplicht de drie gewestregeringen echter nog voor de zomer van 2026 een nieuw samenwerkingsakkoord te sluiten. Die deadline wordt krap, want de technisch ingewikkelde onderhandelingen lopen voor geen meter.

Het helpt natuurlijk niet dat het Brussels Hoofdstedelijk Gewest nog altijd geen volwaardige regering heeft. Maar ook aan Vlaamse en Waalse kant zit het muurvast. Het is veelzeggend dat het woord statiegeld zowel in het Vlaamse als in het Waalse regeerakkoord niet één keer valt.

In de vorige regeerperiode hebben beide gewesten nochtans studies besteld over de voor- en nadelen van diverse statiegeldsystemen. Zuhal Demir (N-VA), destijds bevoegd als minister van Leefmilieu en Omgeving, noemde statiegeld onvermijdelijk.

Onlangs echter maakte haar partijgenoot en Vlaams vicepremier Ben Weyts een bocht: statiegeld is een slecht idee, een optimalisering van de blauwe zak moet volstaan om de Europese doelstellingen te halen.

Jo Brouns, de nieuwe CD&V-minister van Leefmilieu en Omgeving, ziet dat helemaal anders. ‘De blauwe zak werkt heel goed’, erkent hij. ‘Maar het lijkt me niet realistisch om de gescheiden inzameling van blik van 64 procent naar 80 procent en vervolgens naar 90 procent te brengen zonder statiegeld’.

‘CD&V pleit al jaren voor statiegeld, nu mag ze het invoeren’

Digitaal systeem

Binnen de Waalse regering is de tegenstelling nog scherper. Les Engagés is resoluut voor de invoering van statiegeld, de MR is mordicus tegen omdat zo’n maatregel de doodsteek zou geven aan de blauwe zak.

Hoezo? ‘Zonder pet en blik is de blauwe zak niet leefbaar’, zegt Hans Cardyn, woordvoerder van handelsfederatie Comeos. ‘Dan zitten er alleen nog folies en botervlootjes in die zeer moeilijk recycleerbaar zijn.’

Petflessen daarentegen lenen zich erg goed voor recyclage, al beginnen ze na vijf cycli te degraderen waardoor de productie van nieuwe verpakkingen niet zonder virgin plastics kan. Drankblikjes en andere metaalverpakkingen presteren nog beter: 99 procent van het staal en aluminium wordt zonder kwaliteitsverlies gerecycleerd.

Die waardevolle materiaalstromen worden nu uit de blauwe zakken gefilterd in vier sorteercentra, hypermoderne installaties waar Fost Plus de voorbije jaren 250 miljoen euro in pompte. ‘Zonder die inkomsten moet de prijs van de blauwe zak fors omhoog’, waarschuwt Cardyn. ‘Dan gaan consumenten hun plastics toch weer bij het restafval gooien.’

‘Als we met succes digitaal statiegeld invoeren, zullen andere landen ons voorbeeld volgen’

Comeos is natuurlijk geen neutrale bron. Verpakkingsafval valt in Europa integraal onder de producentenverantwoordelijkheid. FEVIA, de federatie van de voedingsindustrie met drankengiganten zoals Coca-Cola, AB-Inbev en Spadel, verdeelt de factuur met Comeos. Supermarktketens doen immers niet alleen aan distributie, ze zijn via hun huismerken ook grootleveranciers van verpakkingsafval.

Comeos en Fevia lobbyen samen met hun dochter Fost Plus voor digitaal statiegeld dat compatibel is met de blauwe zak. Er bestaan varianten, maar het komt erop neer dat zowel verpakkingen als de blauwe zak bij de productie een unieke code krijgen. Het bij aankoop betaalde statiegeld wordt teruggestort zodra consumenten hun lege blik of flesje in een blauwe zak deponeren, nadat ze de beide codes met een app op hun smartphone hebben gescand.

Tussen 2022 en 2023 heeft OVAM op vraag van de Vlaamse regering verschillende digitale statiegeldsystemen via proefprojecten getest. De studie, gefinancierd door de verpakkingsproducenten, concludeert dat digitaal statiegeld technisch mogelijk is, maar ziet de toegankelijkheid voor digitaal minder onderlegde verbruikers als een belangrijk nadeel.

Privacy is voorts een aandachtspunt, want de apps kunnen niet zonder persoonlijke gegevens. De geteste systemen zijn bovendien onvoldoende gewapend tegen frauduleuze gebruikers die statiegeld innen zonder de verpakking correct in te leveren. Ten slotte maakt het rapport duidelijk dat de uitrol in de publieke ruimte een harde dobber wordt.

Minder zwerfvuil

Parallel liet Wallonië digitale systemen vergelijken met klassiek statiegeld via terugnamemachines. De studie hield zelfs een digitaal scenario tegen het licht waarbij het scannen niet door de consument gebeurt, maar bij de verwerking van de blauwe zakken in de sorteercentra van Fost Plus. Een heldere beleidskeuze wordt niet voorgeschreven, maar de bevindingen liggen in lijn met het Vlaamse onderzoek dat wel een voorkeursscenario bevat.

‘Een combinatie van klassiek met digitaal statiegeld scoort het best qua draagvlak en impact op zwerfvuil’, zegt OVAM-woordvoerder Jan Verheyen die toegeeft dat dit hybride model veruit de duurste optie is. ‘Maar dat was voor ons geen criterium, de investeringskosten vallen trouwens volledig onder de producentenverantwoordelijkheid. Wij geven advies, het is aan de politiek om de knoop door te hakken.’

Een scenario zonder statiegeld, zoals bepleit door N-VA en MR, lijkt op basis van de studies evenwel onwaarschijnlijk. ‘Het effect van statiegeld op zwerfvuil is duidelijk’, zegt Verheyen. ‘In het beste scenario levert het een reductie van 40 procent op.’ Dat is geen detail in het licht van de Vlaamse ambities. Volgens het Lokaal Materialenplan uit 2023 moet de hoeveelheid zwerfvuil op Vlaamse bodem tegen 2030 met 20 procent dalen.

Buurtsuper

In Nederland geldt statiegeld voor plastic flessen sinds 2021, voor blik sinds 2023. Dat heeft zijn effect niet gemist: het aandeel blik en pet in het zwerfvuil is met 80 procent gedaald ten opzichte van 2020. Een succes, al zijn er verbeterpunten. In Amsterdam worden openbare vuilnisbakken omgekieperd door statiegeldjagers, vaak daklozen of junks die een verdienmodel hebben ontdekt. Aanbod zat in een stad die wordt platgelopen door toeristen zonder benul van statiegeld.

Terugname gebeurt uitsluitend via supermarkten, al wordt er geëxperimenteerd met mobiele installaties bij massa-evenementen. Bij AH in Bergen-op-Zoom staan drie machines die een tegoedbon afleveren. Klanten kunnen hun tegoed desgewenst cash incasseren, zonder nieuwe aankopen. Of de knop op de machines gebruiken waarmee ze hun statiegeld aan het ‘goede doel van de maand’ doneren.

Hoe schadelijk zijn microplastics voor onze gezondheid? ‘Mensen beseffen niet waar plastic allemaal in zit’ 

De terugnamemachines zijn slechts het zichtbare deel van een hypermoderne sorteerinstallatie die pet en blik sorteert en plet, en intussen ook flessen en bierkratten in goede banen leidt.

Medewerkers hebben er weinig omkijken naar, behalve het vervangen van volle containers en het gebeurlijk reanimeren van de installatie wanneer een onleesbare code de boel lam legt. ‘Het werkt uitstekend’, zegt AH-medewerkster Astrid. ‘Wachtrijen zijn er zelden, alleen na carnaval staan ze hier met winkelkarren vol leeggoed aan te schuiven’.

Nederland kent geen nationale instantie zoals Fost Plus, ophalen en recyclage worden door provincies en lokale overheden geregeld. De inzamelcijfers liggen er nog altijd een stuk lager dan bij ons, wat deels verklaart waarom de introductie van statiegeld er zo’n grote impact heeft. T

Toch keren we terug met de vraag: waarom kan dit niet in België? De kwestie wordt bij Comeos met tegenargumenten gecounterd. Een installatie zoals bij AH in Bergen-op-Zoom kost algauw twee miljoen euro en vreet kostbare winkelruimte. Gigantische investeringen voor retailers met krappe winstmarges.

Wallonië telt nog heel wat onafhankelijke buurtsupers en regionale ketens die door een aankoopcentrale worden bevoorraad. Voor die kleine retailers wordt klassiek statiegeld onbetaalbaar. Comeos-woordvoerder Cardyn snapt de twijfels over digitaal statiegeld niet. ‘We doen tegenwoordig alles met onze smartphone, maar als het over statiegeld gaat, wordt scannen ineens een onoverkomelijk probleem’.

Terugnamehubs

Ook voor klassiek statiegeld wordt stevig gelobbyd, onder meer door de Benelux Statiegeldalliantie die in ons land tientallen steden, gemeenten, organisaties en bedrijven omvat. ‘Digitaal statiegeld bestaat nergens ter wereld’, zegt woordvoerder Chloé Schwizgebel.

‘Wales heeft ermee geëxperimenteerd maar zonder succes. In België wordt het door de industrie als vertragingsmanoeuvre uitgespeeld, om effectief statiegeld op de lange baan te schuiven en de belangen in Fost Plus veilig te stellen. Zo gaan we de Europese doelstellingen nooit halen. De blauwe zak is een verdienstelijk systeem, maar zonder klassiek statiegeld komen we er niet’.

In het lobbykoor klinken verrassende stemmen. Boerenbond en Algemeen Boerensyndicaat ijveren voor een snelle invoering van statiegeld, klassiek dan wel digitaal. Volgens hun cijfers lijden veetelers jaarlijks 6 tot 8 miljoen euro schade door zwerfvuil met blikscherven dat in de maag van koeien belandt.

Ook de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG) voelt zich aangesproken. Als er toch voor klassiek statiegeld wordt gekozen, dan moeten er volgens Comeos ook terugnamehubs in de publieke ruimte komen. ‘Daar kan geen sprake van zijn’, zegt VVSG-woordvoerder Nathalie Debast.

‘Terugname en statiegeld vallen voor 100 procent onder de producentenverantwoordelijkheid, de voedingsindustrie en de distributiesector. Klassiek of digitaal, het mag steden en gemeenten op geen enkele manier belasten. Belangrijk is dat zwerfvuil wordt aangepakt, een bron van ergernis die de lokale besturen vorig jaar 144 miljoen euro heeft gekost. Dat geld hadden we liever anders besteed, aan fietspaden of woonzorgcentra bijvoorbeeld.’