‘De ijsbeer zullen we uitsluitend nog kennen van natuurdocumentaires’

De klimaatopwarming heeft zichtbare effecten op mensen en andere dieren, schrijft bioloog en Knack-journalist Dirk Draulans.

Er broedde dit jaar een koppel bijeneters in ons land, in Harelbeke, in een zandhoop van een aannemer die de dieren met rust liet, waardoor ze jongen kregen en een toeristische attractie werden. In Nederland werden er minstens twaalf koppels geregistreerd, waaronder een kolonietje van zeven in Limburg. De bijeneter is een vogel met tropische kleuren, die effectief uit het zuiden afkomstig is en gestaag naar het noorden oprukt, mogelijk gedreven door de klimaatopwarming. De warmere temperaturen stuwen veel soorten naar het noorden. De namen van sommige voor ons land nieuwe insecten zijn veelzeggend: zuidelijke heidelibel en zuidelijk spitskopje (een sprinkhaan).

Deze verschuivingen lijken onschuldig en zouden beschouwd kunnen worden als een verrijking van onze biodiversiteit, maar elders zijn er drama’s in de maak. In de Zuidelijke Oceaan warmt het water zo sterk op dat het plankton zich verplaatst en dieren als baleinwalvissen die er van leven in de problemen komen. Koraalriffen krijgen het zo erg te verduren van de hogere watertemperaturen dat ze massaal hun kleur verliezen en afsterven. In ons land kreeg de blauwtongziekte die schapen treft vaste voet aan de grond, omdat de mugjes die ze als tussengastheer nodig heeft de warmere winters overleven.

Onbereikbare kabeljauw

De kabeljauw schuift zo ver naar het noorden op dat hij onbereikbaar dreigt te worden voor onze vissers. Analisten waarschuwen dat er zoveel druk op het koffiebiotoop komt dat het niet uitgesloten is dat koffie op termijn zijn status als favoriete drank van de mensheid zal verliezen. Naar schatting 26 miljoen boeren hangen voor hun overleving van de koffieteelt af. Niet alleen zetten de warmere temperaturen druk op het succes van de koffieplant, ze bevorderen ook de verspreiding van parasieten die het de plant moeilijk maken.

Overal waar biologen kijken zien ze de gevolgen van de opwarming. Het is echter onwaarschijnlijk dat effecten op de biodiversiteit zullen doorwegen in het maatschappelijk debat over de vraag in welke mate er moet worden ingegrepen om de gevolgen te counteren. Sommige filosofen hebben tegenwoordig de neiging om schamper te doen over het nut van het beschermen van dieren en planten, in de veronderstelling dat ze zich volgens de darwiniaanse principes van selectie wel zullen aanpassen, en anders zijn ze volgens dezelfde principes gedoemd om te verdwijnen.

In theorie hebben ze geen ongelijk. De natuur laat zich niets gelegen liggen aan het feit dat wij zaken veranderen. Ze is voortdurend in beweging. Er zijn aanwijzingen dat sommige koraalsoorten zich aanpassen aan de hogere temperaturen. Cynici wijzen er op dat de koraalriffen die lang geleden als locatie dienden voor kernproeven stilaan hersteld zijn van de zware aanslag, hoewel ze anders opgebouwd zijn dan voor de vreselijke experimenten. De natuur is geen statisch gegeven, en het grootste deel van de soorten in de geschiedenis van het leven is uitgestorven zonder helpende hand van de mens – anders waren wij er waarschijnlijk zelfs nooit geweest.

Darwin vs de ijsbeer

Gelukkig hebben wij ondertussen iets als ethiek ontwikkeld, waardoor wij ons bewust zijn van de nefaste effecten van onze acties op andere diersoorten. Ik zou het bijvoorbeeld erg vinden dat de ijsbeer, die een symbool geworden is van de slachtoffers van de globale opwarming, het niet zou redden, wat geen onrealistisch doembeeld is, want er zijn naar schatting slechts 20.000 ijsberen, en die hebben niet veel uitwegen nu het ijs waar ze op leven massaal smelt. Het heeft geen zin om hier te verwijzen naar de darwiniaanse aanpassingsmechanismen, want die schieten voor langlevende soorten als de ijsbeer schromelijk te kort om ze snel genoeg te laten reageren op veranderingen die wij in hun leefmilieu introduceren. De klimaatverandering die wij in de hand werken is veel te drastisch om opgevangen te kunnen worden door natuurlijke selectie. De ijsbeer is gedoemd om een soort te worden die we uitsluitend zullen kennen van natuurdocumentaires. De grizzlybeer zal het wel goed doen, want die zou zijn areaal naar het noorden kunnen uitbreiden door het smelten van sneeuw en ijs. Zoals altijd en overal zijn er zowel winnaars als verliezers in een veranderingsproces.

Het wordt een ander verhaal als we de klimaatverandering in verband brengen met grootschalige migratie in een soort die ons nauw aan het hart ligt: de onze! Nogal wat analisten menen dat het niet toevallig is dat er zoveel onrust is in het Middellandse Zeegebied en het Midden Oosten: regio’s die kreunen onder de opwarming, onder meer omdat hun watervoorraden in het gedrang komen. Wat andere dieren onbewust doen, doet de mens bewust: zich verplaatsen naar streken waar het beter leven is.

Migrerende mensenmassa

Dat de klimaatopwarming een verhuis van bijeneters en kabeljauwen in de hand werkt, zal de koude kleren van veel mensen niet raken, maar dat er daardoor een migrerende mensenmassa op ons af komt, is een verhaal met een andere dimensie. Een verhaal dat ons economisch zal raken, want zolang de onrust in hun regio van oorsprong blijft duren, zullen de migranten niet geneigd zijn om terug te keren. Als die onrust effectief een ecologische basis heeft, zou het lang kunnen duren voor het er opnieuw zo rustig wordt dat gewone mensen er op een normale manier kunnen leven.

Helaas hebben weinig mensen de reflex om ecologische argumenten naar voren te schuiven als een fundament van maatschappelijke onrust. Wij zien liever directe menselijke invloeden, zoals een opstoot van fundamentalisme en een chaotische politiek. Dat zijn factoren die bevattelijker zijn dan het voor veel mensen vage concept van de klimaatopwarming, waardoor beleidslui vooral de kaart trekken van diplomatie en andere politieke ingrepen dan die van een gestuurde collectieve gedragsverandering waardoor we de opwarming eventueel zouden kunnen stoppen. Het lijkt er op dat de laatste optie een utopie zal blijken te zijn. Mensen passen zich niet graag aan, tenzij ze niet anders meer kunnen.