‘Dat uitgerekend het melkveebedrijf van Averbode in 2030 moet stoppen, is ongelukkig’

De Vlaamse stikstofcrisis blijkt nauw verweven met een ecologische ramp in Brazilië. Norbertijn Luc Vankrunkelsven maakte er zijn levenswerk van. De klok tikt – helaas ook voor hem.

Nog één keer wil hij naar Brazilië, maar of dat nog lukt? ‘Eerst dacht ik dat het long covid was – ik had in 2020 een zware besmetting doorgemaakt. Tijdens een lezing blokkeerde mijn tong. Een gewezen confrater, die als ziekenhuispastor in de MS-kliniek van Melsbroek werkt, was meteen bezorgd. Ga onmiddellijk naar een neuroloog, zei hij. Ik vreesde voor een klein herseninfarct. Aan ALS heb ik nooit gedacht.’

De dodelijke spierziekte hangt als een zwaard van Damocles boven het hoofd van Luc Vankrunkelsven (66). ‘Het begint te wegen. Ik verplaats me meestal met de trein en de vouwfiets, maar fietsen lukt niet meer. Ik kan mijn hoofd niet meer rechtop houden. Typen gaat nog, maar een pen vasthouden niet meer.’

Terwijl de norbertijn nog zo veel wil doen voor het milieu. Ecologische landbouw, daar draait zijn leven om. Zijn agenda staat vol afspraken met idealistische verenigingen. Hij is ambassadeur van Grootouders voor het Klimaat, en ijvert met de ngo Wervel voor een agro-ecologische landbouwtransitie in Noord en Zuid. Honderden lezingen heeft hij als bezieler van Wervel gegeven, en altijd staat hij uitvoerig stil bij de situatie in Brazilië, waar hij jarenlang heeft gewerkt voor een vakbond van kleine boeren en landarbeiders. In december is zijn twaalfde boek verschenen, het relaas van zijn recentste Braziliëreis, waarin de Vlaamse stikstofcrisis een opvallende rol speelt. Hét hoofdpijndossier van de Vlaamse regering blijkt nauw verbonden met een nog veel grotere milieuramp: de vernietiging door de agro-industrie van de Cerrado, de onmetelijke savanne in het Braziliaanse binnenland.

Terwijl we in een Mechels stationscafé zitten te praten, zinkt de regering-Jambon nog dieper weg in het moeras van de stikstofcrisis. Die heeft voor Vankrunkelsven een extra dimensie: het melkveebedrijf van de abdij van Averbode, waar hij zestien jaar heeft gewoond, staat op de rode lijst van Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) en moet in 2030 stoppen. Terecht?

Vankrunkelsven: ‘Het is ongelukkig dat uitgerekend Averbode onder die maatregel valt. Geïnspireerd door organisaties zoals Wervel heeft de abdij juist veel moeite gedaan om haar koeienstal te verduurzamen. De beesten worden zo veel mogelijk met grasklaver gevoerd, als alternatief voor veevoer met geïmporteerde soja. Op die manier heeft veeteelt een plaats in de agro-ecologie, ze kan zelfs bijdragen tot het herstel van kwetsbare bodems. Maar de ligging vlak bij een natuurgebied is problematisch, dat valt niet te ontkennen. Dit dossier illustreert perfect de ontsporing van de Vlaamse landbouw, die de voorbije decennia op agro-industriële leest werd geschoeid. Toen ik in 1974 intrad, telde de stal een dertigtal koeien, maar intussen staan er al 130. Veel te veel, maar hoe komt dat? Zoals alle melkveebedrijven werd Averbode van alle kanten aangespoord om uit te breiden. Melkwagens komen niet meer langs bij stallen met minder dan honderd koeien, en het Vlaams Landbouwinvesteringsfonds (VLIF) verstrekt zijn kredieten bij voorkeur aan grootschalige projecten.’

Ziet u een oplossing voor het stikstofprobleem?

Luk Vankrunkelsven: Ja, een versnelde transitie naar een agro-ecologisch landbouwmodel. Stel de boer centraal in ons voedselsysteem. Dat was ook de boodschap die Wervel onlangs met Greenpeace en andere milieuorganisaties via Knack.be heeft gebracht. De veestapel moet krimpen, net zoals de import van overzees veevoer. We mogen het voedselsysteem niet langer overlaten aan enkele grote spelers uit de agro-industrie en de retail die landbouwers en consumenten in hun greep houden. Er moet een speciale belasting komen voor de agro- en voedingsindustrie om de overgang naar een klimaat- en natuurvriendelijke landbouw te financieren.

Je ziet meer ongerepte natuur tussen Brussel en de Ardennen dan in het Braziliaanse binnenland.

Bij het toezeggen van dit interview stelde u als voorwaarde dat we het over de Cerrado zouden hebben. Waarom?

Vankrunkelsven: Er is veel te doen over de vernietiging van het Amazonewoud. Terecht, maar intussen blijft de kaalslag in de savanne onderbelicht, terwijl de gevolgen minstens even ingrijpend zijn. Het gaat dan ook om een enorm gebied van twee miljoen vierkante kilometer, een ecosysteem dat liefst 45 miljoen jaar geleden werd gevormd. De Cerrado is in feite een omgekeerd woud, wortels vormen meer biomassa dan de bomen en grassen bovengronds. Het gebied is cruciaal voor de watervoorziening van het hele continent, er ontspringen heel wat grote rivieren. Onder de militaire dictatuur in de jaren 1970 is de exploitatie begonnen. Daar zit een interessante brok geschiedenis aan vast. Je weet vast dat 1973 een crisisjaar was?

De oliecrisis?

Vankrunkelsven: Ja, maar er was in dat jaar nog een crisis: door hevige regen en zware overstromingen in het Mississippi-bekken was de Amerikaanse sojaoogst mislukt. Rampzalig voor de Europese veeboeren, die al vanaf de jaren zestig verslaafd waren geraakt aan Amerikaanse soja. Brazilië is toen in het gat gesprongen. De militaire machtshebbers zagen er een opportuniteit in om de Cerrado te ontginnen door het massale gebruik van kunstmest en pesticiden. Dat is alleen maar crescendo gegaan, en intussen is al 54 procent van de savanne vernietigd en vervangen door agro-industriële monoculturen, vooral soja, maïs en eucalyptus. Ik heb vorig jaar drie busreizen van meer dan duizend kilometer door het Braziliaanse binnenland gemaakt. Het doet pijn aan de ogen. Je ziet meer ongerepte natuur als je de trein van Brussel naar de Ardennen neemt. Onze verantwoordelijkheid in die catastrofe is verpletterend, want het is dankzij de soja-import uit de Cerrado dat we hier een gigantisch surplus aan varkens, runderen en pluimvee voor de export kunnen kweken. Met een gigantisch stikstofprobleem en mestoverschot tot gevolg. Maar niet alleen Europa draagt de schuld. China, goed voor meer dan helft van de mondiale varkensvleesconsumptie, is de grootste importeur van Braziliaanse soja geworden.

U beschuldigt Europa in uw boek van ‘moleculair kolonialisme’. Wat bedoelt u daarmee?

Vankrunkelsven: Europa exporteert tientallen verboden pesticiden naar Brazilië en andere landen in het Zuiden. Onze boeren mogen ze hier niet spuiten omdat ze te giftig worden geacht, maar we zien er geen graten in als diezelfde producten elders op grote schaal worden gebruikt om de gewassen te kweken waarmee we nadien onze veestapel voederen. Ik heb het begrip geleend van Larissa Mies Bombardi, een geografe van de Universiteit van Sao Paolo die in 2017 een ophefmakend rapport over Europese pesticiden in Brazilië heeft geschreven. België is als chemische hub een van de grootste exporteurs, zo blijkt uit haar grafieken. Larissa legde de wantoestanden achter de exportcijfers bloot. Pesticiden worden met taxivliegtuigen verneveld, en soms worden inheemse dorpen en boeren gewoon mee besproeid. Ik ken Larissa erg goed, ze is in 2021 met haar twee zoontjes naar België gevlucht nadat ze doodsbedreigingen had gekregen. Brazilië was altijd al een moeilijk land voor milieuactivisten, maar onder de vorige, extreemrechtse president Jair Bolsonaro is het er ronduit gevaarlijk geworden.

Hoe schadelijk zijn vier jaar Bolsonaro voor Brazilië geweest?

Vankrunkelsven: De vernietiging van het Amazonewoud en de Cerrado heeft onder zijn bewind een recordtempo bereikt. Overheidsdiensten zoals IBAMA, dat instaat voor de bescherming van ecosystemen en de naleving van milieuwetgeving, werden doelbewust gekortwiekt. Zijn politieke erfenis is even rampzalig. Het Braziliaanse fascisme, een beweging die teruggaat tot de jaren 1930, is weer springlevend. Het is bekend dat Bolsonaro steunde op aartsconservatieve sekten zoals de pinksterkerken. Ook daar zit een voorgeschiedenis aan vast. In 1980, een verkiezingsjaar in Amerika, hebben de Republikeinen in Santa Fe een congres over Latijns-Amerika gehouden. De opkomst van de Bevrijdingstheologie, gericht op sociale rechtvaardigheid en emancipatie van verdrukte bevolkingsgroepen, werd er als een groot gevaar bestempeld. In Santa Fe werd de tegenstrategie bepaald die Ronald Raegan vanaf 1981 als president zou volgen om het vermeende communistische gevaar in te dammen. Een van de onderdelen was het financieren van reactionaire bewegingen zoals de evangelische kerken. Dat is nooit gestopt, er vloeit nog altijd veel Amerikaans geld naar sekten in Latijns-Amerika.

Op 8 januari pleegden aanhangers van Bolsonaro een bijna gelukte staatsgreep tegen de pas verkozen linkse president Lula da Silva. Die zwoer nadien dat hij Brazilië zou ‘debolsonariseren’. Gaat dat lukken?

Vankrunkelsven: Lula is een slimme strateeg, de benoeming van een conservatieve tegenstander als vicepresident was een meesterzet. Helaas vindt hij weinig steun in het parlement, dat door grootgrondbezitters wordt gecontroleerd, een gevolg van het Braziliaanse kiessysteem. Dat is een probleem voor Lula, want het parlement kan wetgeving blokkeren die de roofbouw in de Cerrado en Amazone aan banden legt.

***

Brazilië. Wat zou hij er graag een laatste keer naartoe gaan. Het land was een van redenen waarom Vankrunkelsven in 1974 in het klooster trad, na een jeugd die hij als zoon van een veearts goeddeels op boerderijen in het Hageland had gesleten. ‘De Belgische norbertijnen waren toen nog actief in Brazilië’, zegt hij. ‘Averbode zat in Sao Paolo, de Parkabdij van Herverlee in Minas Gerais. Het is anders gelopen, ik ben pas in 2000 voor een half jaar naar Brazilië kunnen vertrekken. Het voelde onmiddellijk als een tweede thuis.’ Zijn Whatsapp stroomt vol met Portugese steunbetuigingen. Toch mag zijn gedroomde afscheidsreis niet rond zijn persoon draaien. ‘De Belgische ambassade organiseert deze zomer in Brasilia een congres over water, milieu en voedselvoorziening’, zegt hij. ‘Daar hoop ik bij te zijn.’

Het gesprek heeft hem uitgeput, tijd om terug te keren naar Brussel, waar hij een huis van de parochiegemeenschap Goede Bijstand betrekt. ‘Mijn buren helpen me om me te beredderen’, zegt hij. ‘Daar ben ik dus bang voor, dat ik straks mijn zelfstandigheid verlies. ALS is een zware dobber. Het vooruitzicht om bedlegerig en sprakeloos te eindigen, vind ik verschrikkelijk.’ Het is geen geheim dat ALS-patiënten vaak voor euthanasie kiezen. Hij zucht diep. ‘Het ligt erg gevoelig in de kerk. Maar ik heb er wel al aan gedacht.’

Hij neemt zijn jas. ‘Gemaakt van industriële hennep’, zegt hij als we samen naar het station lopen. ‘Net zoals mijn rugzak. Hennep is een fantastisch product, het enige industriële gewas dat zonder pesticiden of kunstmest groeit. Er zitten zowel eiwitten als suikers in, het is dus ook een prima alternatief voor soja en maïs in veevoer. Door lobbywerk van de katoenindustrie is hennep nergens doorgebroken als textielvezel, alleen in China wordt het volop gebruikt. Met Wervel proberen we daar verandering in te brengen.’ Hij verdwijnt in de pijp onder het station. 22 kilometer naar Brussel, het oudste traject op het Europese continent. Niks vergeleken met het lange spoor van engagement dat Luc Vankrunkelsven achter zich laat.