‘Met morele principes heeft het migratiebeleid van Merkel niets te maken’

Als links nog een vuist wil maken tegen radicaalrechts, moet het zeer dringend af van zijn ‘valse moraal’ in het migratiedebat. Het is de visie van Wolfgang Streeck, internationaal gerenommeerd Duits socioloog. Streeck staat mee aan de wieg van ‘Aufstehen’, een zopas opgerichte beweging die, gesteund door meer dan 100.000 medestanders, Duitse linkse partijen wil verenigen rond een migratie-kritisch verhaal.

Zijn bijtende analyses over de ondergang van het kapitalisme en de Europese Unie vonden weerklank tot ver buiten de grenzen van het eigen land én van het eigen ideologische kamp. Wolfgang Streeck, oud-directeur van het Max Planck Instituut voor Sociale Studies in Keulen, is een strenge, dwarse denker, ook als het gaat over migratiepolitiek.

Al langer dan vandaag gaat de socioloog tekeer tegen het genereuze migratiebeleid van bondskanselier Angela Merkel (CDU). In die zin hoefde het niet te verbazen dat Streeck zich meteen aansloot bij ‘Aufstehen’, een beweging die vorige week boven de doopvont werd gehouden door Sahra Wagenknecht, het boegbeeld van Die Linke, min of meer de Duitse pendant van onze PVDA. Wagenknecht legde bij de persvoorstelling van Aufstehen meteen de link met de dwingende actualiteit. Ontsporingen zoals de uit de hand gelopen betoging in de Oost-Duitse stad Chemnitz maken volgens haar duidelijk hoe noodzakelijk zo’n links alternatief wel is. Het klimaat is vandaag ‘rauw’, aldus Wagenknecht. Ze wordt daarin niet tegengesproken door Wolfgang Streeck. In zijn bureau in Keulen probeert hij, analyses afvurend met de snelheid van een repeteergeweer, te verklaren hoe het zover is kunnen komen.

Waar kwam die uitbarsting van radicaalrechtse woede in Chemnitz volgens u vandaan?

Wolfgang Streeck: Die woede vind je overal in Europa. Wat de confrontaties in Chemnitz bijzonder maakt, is de context. Een socioloog zou de situatie in het oosten van Duitsland als ‘anomisch’ omschrijven: een oude wereld is vernietigd en er is een instabiele, onzekere wereld voor in de plaats gekomen. Die onzekerheid wordt ongetwijfeld mee veroorzaakt door de arbeidsmarkt. Geen enkel beursgenoteerd bedrijf heeft zijn hoofdzetel in het oosten, en de toekomst van een van de belangrijkste werkgevers, de bruinkoolcentrales, is allesbehalve zeker. Daarnaast kijk ik als socioloog ook naar indicatoren als het verenigingsleven en de politieke verankering. In het oosten zijn bijzonder weinig mensen bij een vakbond aangesloten. Bovendien zie je dat de twee grote Duitse centrumpartijen, de SPD en de CDU, er niet echt bestaan. Ze doen alsof ze een politieke partij zijn, maar voeren in wezen een toneelstukje op.

Hoe bedoelt u?

Streeck: Een partij als de CDU is er niet geworteld in de samenleving. Ze heeft er nauwelijks leden en vindt daardoor geen lokale kandidaten die met de partij en het programma vergroeid zijn. Als het klimaat dan plots omslaat, blijken politici als Michaël Kretschmer (CDU), de minister-president van Saksen, simpelweg niet in staat om de toestand onder controle te houden. Politiek gesproken is het oosten van het land, het voormalige DDR-gebied, een woestenij. De enige traditionele partij is Die Linke, maar die wordt nu voorbijgestoken door de AfD, die goed op weg is om daar uit te groeien tot de sterkste politieke kracht.

De AfD heeft wellicht nog minder wortels in deze samenleving dan de CDU.

Streeck: Dat klopt. Het is een typische protestpartij die, enkele radicaalrechtse mannenclubjes niet te na gesproken, geen kern heeft. Dat betekent dat zulke partijen even snel weer in elkaar kunnen storten als ze gegroeid zijn.

Het valt op dat u in uw analyse niet in de eerste plaats het migratiebeleid noemt.

Streeck: Natuurlijk speelt die kwestie een zeer belangrijke rol, maar zoals ik al zei: op dat vlak is Duitsland beslist geen Europese uitzondering. Duitsland heeft trouwens een lange traditie op het vlak van migratie. Nergens in de wereld heb je een zo grote Turkse gemeenschap. Dat is lange tijd heel goed gegaan. Tot men in 2015, tijdens de vluchtelingencrisis, in de gaten kreeg dat de overheid het niet meer onder controle had. Dan kun je als politicus wel zeggen dat het allemaal meevalt, maar zo voelen veel mensen dat niet aan. Ze kijken naar de toekomst, zien steeds meer migranten komen, en vrezen dat er aan die stroom nooit nog een einde zal komen.

Mogen we zeggen dat Aufstehen een poging is om met een fors migratieverhaal de bange AfD-kiezer tot een linkse stem te verleiden?

Streeck: Zo eenvoudig zou ik dat niet stellen. Ik zie het eerder als een uitweg uit het Duitse politieke drama. In Duitsland heb je een polarisering tussen een ‘opengrenzenfractie’, die veel mensen duidelijk schrik aanjaagt, en de AfD, die op die angst inspeelt en een migratiestop belooft. Ik zie Aufstehen als een beweging die tussen die twee polen in een voorstel ontwikkelt voor een geordend, rechtvaardig migratiebeleid.

Situeert het Duitse migratiebeleid zich al niet tussen die twee polen?

Streeck: (fel) Het huidige beleid is vooral een compleet irrationeel beleid! Om een voorbeeld te noemen: een afgewezen asielzoeker die na een misdrijf het land wordt uitgezet, kan zonder enig probleem weer het land in. Dat is toch compleet absurd?

Aufstehen gaat ervan uit dat de opengrenzenfractie vooral kiezers wegjaagt. Maar een opengrenzenpartij als de Grünen is in de peilingen aan een even opmerkelijke opmars bezig als de AfD.

Streeck: Enkel de AfD pleit tegen migratie, en dat is volgens de groene linkse kiezer immoreel. Daartegenover staat dan de opengrenzenpolitiek, die Merkel in woorden nog altijd belijdt. Die morele polarisatie verhindert elk serieus debat. Ze is blind voor de werkelijkheid. Na de crisis in 2015, toen er in nauwelijks zeven maanden tijd en zonder enig democratisch debat een miljoen mensen het land zijn binnengekomen, is de stop erop gegaan. Merkel heeft daarvoor twijfelachtige deals gesloten met Turkije en een aantal Afrikaanse landen. De waarheid is dat Merkel het politieke spel heeft gespeeld. Eerst surfte ze mee op de golven van de Willkommenskultur, daarna hing ze de huik naar de wind. Met moraliteit heeft die politiek niks te maken. Met rationaliteit nog minder.

Hoe had Merkel de crisis in 2015 dan wel moeten aanpakken?

Streeck: In een parlementaire democratie verwacht je dat zulke cruciale vragen voorwerp zijn van een parlementair debat. Enkel in uitzonderingsgevallen komt het debat pas na de beslissing. Als deze crisis inderdaad een uitzonderingsgeval was, blijft de vraag waarom er, bijvoorbeeld in de weken na haar besluit, geen enkel debat kwam over hoe het dan verder moest. Er was alleen een opengrenzenretoriek, met als gevolg een groeiende ontevredenheid en een AfD die niet meer te stuiten is. Ik geloof dat je die kiezers, die in niet geringe mate ook van de SPD en Die Linke komen, weer terug kunt winnen. Maar dat kan alleen als die partijen afstand nemen van de valse moraal van de opengrenzenretoriek.

U gebruikt consequent de term opengrenzenfractie. Je zou ook kunnen spreken over een fractie die respect heeft voor mensenrechten en de Conventies van Genève.

Streeck: Het recht op migratie staat in geen enkele conventie. Oorlogsvluchtelingen hebben wel recht op opvang, maar nergens staat geschreven dat dat recht eeuwig is, of waar die opvang precies moet gebeuren. Misschien kent u de Engelse migratie-expert Paul Collier? Hij heeft uitgerekend dat een Syriër in Duitsland opnemen 135 keer duurder is dan opvang in een naburig land. Met Collier zeg ik: zorg voor een betere opvang in de regio. Bouw er infrastructuur, zorg voor scholen, ziekenhuizen en werk. Daarnaast moet opvang in Europa mogelijk blijven, maar organiseer dat volgens duidelijke prioriteiten. Een vrouw wier man is gesneuveld en die alleen komt te staan met drie jonge kinderen, is een prioritaire vluchteling, en kun je overvliegen. Een dergelijke selectie is hoe dan ook correcter dan wat in 2015 is gebeurd: alleen wie sterk genoeg was om te voet de Balkan te doorkruisen, kwam hier binnen. De facto ging het om een selectie op basis van fysieke kracht, en dus allesbehalve om een hoogstaande morele politiek op basis van mensenrechten.

Je zou Aufstehen ook kunnen definiëren als een beweging die probeert links, economisch populisme te verenigen met rechts identitair populisme.

Streeck: ( geïrriteerd) Dat soort kritiek is typisch voor het huidige, gepolariseerde klimaat. Wie zich voor gecontroleerde migratie uitspreekt, wordt onmiddellijk in de hoek van de rechtse populisten en vreemdelingenhaters geduwd. Wij zijn niet tegen migratie. Wij zijn wel tegen een instroom van een miljoen nieuwe migranten in zeven maanden tijd. Zulke schokken vernietigen niet alleen het politieke klimaat maar ook het schoolsysteem en de onderkant van de arbeidsmarkt.

Er is een parallel met de instroom van vrouwen op de arbeidsmarkt enkele decennia geleden. In uw boek Gekochte tijd beschrijft u hoe die instroom leidde tot meer concurrentie op de arbeidsmarkt, waardoor de bedrijven de lonen konden laten zakken. Om diezelfde reden staat de bedrijfswereld vandaag niet per definitie afkerig tegenover massamigratie.

Streeck: Dat is natuurlijk zo klaar als een klontje. Als meer mensen zich op de arbeidsmarkt begeven, zal de prijs van de arbeid zakken . Alle landen met hoge immigratiecijfers zijn landen waarin de sociale bescherming nauwelijks is uitgebouwd. Dat zie je in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië, maar ook, in toenemende mate, in Duitsland. De Duitsers hebben zich het afgelopen decennium in het economische centrum van de eurozone gemanoeuvreerd. Om die positie te handhaven zijn arbeidskrachten nodig, maar die moeten vanwege het bijzonder lage geboortecijfer van elders komen. Migratie is dus nodig, maar je moet wel goed nadenken over hoe je de drie verschillende belangen met elkaar verenigt.

Naast het evidente belang van de werkgever is er het belang van de arbeidskrachten die hier werken, en die door migratie uit de markt dreigen te worden geduwd door onderbieding. Die belangen moet je dan ook nog eens zien te verenigen met de belangen van de migratielanden. Als je het talent uit zo’n land wegzuigt, hoef je er niet op te rekenen dat het zich nog verder ontwikkelt. Trouwens: veel despoten in de derde wereld vinden migratie prachtig. Daardoor gaat een belangrijk deel van het revolutionaire potentieel verloren.

Sinds de jaren zeventig hebben de regeringen in het Westen met allerlei kunstgrepen tijd gekocht om het kapitalisme voor zijn ondergang te behoeden, schrijft u. U houdt er rekening mee dat de kunstgrepen vandaag zijn opgebruikt?

Streeck: Dat is goed mogelijk. In de jaren zeventig hebben ze geprobeerd om de herverdelingsconflicten op te lossen door een toenemende inflatie. Dat bleek op termijn niet houdbaar. Daarom werd in de jaren tachtig de staatsschuld structureel opgebouwd. Maar na een tijd moest men deze schulden consolideren, wat opgelost werd door de lonen niet te verhogen. Om oproer te vermijden, hebben ze dan de vakbonden ontmanteld. Maar wegens uitblijvende loonsverhogingen stortte de vraag in. Dat werd handig opgelost door kredieten te verstrekken aan particulieren. Toen duidelijk werd dat niet iedereen die kredieten kon terugbetalen, ontstond de financiële crisis van 2008. Daarop besloot men dat centrale banken enorme hoeveelheden geld mochten bijdrukken. Die kunstgreep heeft aanvankelijk goed gewerkt. Maar de centrale banken weten al enkele jaren dat ook dit niet langer houdbaar is.

Een nieuwe crisis is onafwendbaar?

Streeck: Ondertussen zijn we tien jaar verder. Ik sluit een scenario dat even dramatisch is als 2008 zeker niet uit.

Door een betere controle en strengere regels – zoals het stabiliteits- en groeipact van de EU en de bankenunie – is een scenario als in 2008 niet meer mogelijk, zeggen politici en bankiers.

Streeck: Dat volstaat allemaal niet. Een Duitse econoom die advies geeft aan de Europese Centrale Bank waarschuwt dat er niets structureels ondernomen is om een herhaling van de crisis uit te sluiten. Hij beweert dat de banken een kapitaalreserve van dertig procent zouden moeten hanteren. Nu halen ze een schamele acht procent. Met zulk oplapwerk los je niets op.

U houdt er rekening mee dat er geen uitweg wordt gevonden?

Streeck: Weinig vragen verdienen zozeer onze aandacht als de naderende systeemcrisis van het kapitalisme. De fundamentele stabiliteitsvoorwaarden om het democratisch kapitalisme te doen werken, zijn er niet meer.

Hoe moeten we ons de dood van het kapitalisme voorstellen?

Streeck: ( kijkt uit zijn raam) Ons voorstellingsvermogen schiet tekort om ons een beeld te vormen van hoe de wereld er over tien of twintig jaar zal uitzien. Aan het eind van de jaren twintig van de vorige eeuw zag niemand de Tweede Wereldoorlog komen.

U schrijft in uw boeken dat de Europese Unie in haar huidige vorm gedoemd is om te mislukken.

Streeck: Ik stel vast dat zelfs de nationale overheden het steeds moeilijker hebben om op eigen houtje een geloofwaardige economische en sociale politiek te voeren. Ze hebben niet meer de middelen om hun beloftes waar te maken.

Hoezo?

Streeck: Meer en meer zie je de tendens om soevereiniteit naar het regionale te trekken. Ik noem het de neiging tot fragmentering. Jullie Belgen kennen dat natuurlijk al langer, maar je ziet die fragmentering vandaag ook terrein winnen in Catalonië, Schotland en Noord-Italië. Natiestaten werden in het verleden vooral samengehouden door regeringen die regionale ongelijkheden konden wegwerken door steun aan lokale industrieën of sectoren. Maar om die transfers te kunnen betalen, hebben ze natuurlijk inkomsten uit belastingen nodig.

In een geglobaliseerde economie valt er voor die regeringen steeds minder te rapen, waardoor het moeilijker wordt die solidariteitsmechanismes te financieren en de regionale conflicten uit te wissen. Daardoor krijg je een fragmentering aan beide kanten. Aan de ene kant heb je de florerende gewesten, zoals Vlaanderen en Catalonië. Die willen fragmenteren omdat die andere gewesten hen enkel geld kosten. Maar het werkt ook meer en meer aan de andere kant: waarom zou een armere regio in de natiestaat willen blijven als die nog nauwelijks wat te bieden heeft?

Kan een sterkere Europese Unie met meer sociale bevoegdheden niet net een antwoord bieden op die fragmentering?

Streeck: Dat lijkt me een ongeloofwaardig scenario. Je kunt toch niet hetzelfde sociaal beleid voeren in bijvoorbeeld België en Roemenië? Zelfs de migratiecrisis kun je niet op Europees niveau aanpakken. De Europese instellingen lijken maar niet te beseffen dat Europa enkel kan werken als samenwerkingsplatform waarbij nationale overheden zelf kunnen beslissen. Met supranationale ambities zal het hele Europese project zichzelf in de vernieling rijden.

Hoe ziet u de EU evolueren?

Streeck: Dat is een moeilijke vraag, maar als ik kijk naar het Zwitserse model, en hoe dat land vandaag functioneert, dan denk ik: zo dom is dat nog niet. Of kijk naar de kleinere natiestaten die niet in de muntunie zitten, zoals Denemarken en Zweden. Doen die het zo slecht?

De brexit levert argumenten voor de omgekeerde stelling. Die heeft de Britten al veel geld gekost, en zal hen volgens rapporten nog véél meer kosten.

Streeck: Ach ja. We leven in een tijd waarin mensen alle mogelijke voorspellingen maken, zonder te weten waarover ze spreken. Ik moet het nog zien. Het Britse pond is tot nu toe niet gevallen, de investeringen uit het buitenland lopen niet terug, en ik stel alleen maar vast dat het zo vaak voorspelde vertrek van de financiële sector uit Londen voorlopig uitblijft.

Een probleem als de klimaatopwarming krijg je alleen op het globale niveau geregeld.

Streeck: Met permissie, maar hoe geloofwaardig is dat globale klimaatbeleid eigenlijk? We weten ondertussen dat we de doelstellingen van het klimaatakkoord van Parijs niet zullen halen. Politici weten dat maar al te goed. Het wordt tijd dat de loze beloftes plaatsmaken voor een fundamenteel debat over waar we met onze samenleving nu eigenlijk naartoe willen. Klimaat en kapitalisme kampen namelijk met hetzelfde fundamentele probleem als democratie en kapitalisme: het gebrek aan besef dat er grenzen zijn aan onophoudelijke groei. Ik zie geen andere oplossing dan de evolutie naar een systeem dat zelfvoorzienend is.