Mental coach Toon Damen: ‘Zwijg die EK-match tegen Wales vooral niet dood’

Niet alleen de videoref beleeft zijn doorbraak op dit WK, ook de mental coach maakt opgang. De Rode Duivels hebben voor het eerst een sportpsycholoog, maar die reisde níét mee. ‘Dit lijkt me hulplijnpsychologie’, vindt de Nederlandse mental coach Toon Damen. ‘Je moet er zíjn.’

Als je er één keer op hebt gelet, kun je er nooit meer naast kijken: vaak leest een wedstrijdverslag als een psychologisch rapport. Ploegen voetballen ‘zenuwachtig’, tonen ‘moed’ of spelen ‘zonder vertrouwen’. Vergeet looplijnen, passvormen of stilstaande fases: de wedstrijd wordt gewonnen in het hoofd – tenminste, die suggestie wekken voetbaljournalisten. Ook België werkt op de Wereldbeker met een psycholoog, en dat is een primeur voor ons land. Jef Brouwers is niet naar Rusland afgereisd. Hij staat telefonisch ter beschikking, zowel voor de staf als voor de spelers. Of Brouwers al gebeld werd, is niet bekend: dat valt onder zijn beroepsgeheim.

Toon Damen heeft bedenkingen bij de werkwijze van de Belgen. De Nederlandse sportpsycholoog is auteur van Kopsterk, een handboek over voet- balpsychologie. De Nederlandse voetbalbond gebruikt het in zijn trainerscursussen. Damen legt momenteel de laatste hand aan een nieuwe editie. ‘Het gaat bij de Belgen duidelijk om een soort hulplijnpsychologie: “Bij moeilijke gevallen, bel Jef Brouwers.” Een sportpsycholoog houdt zich bezig met voetbalgerelateerde zaken: de teambuilding en de mentale training. Mentaal begeleiden – zaken als: hoe verwerk je een sterfgeval in de familie? – is een ander vak. Idealiter verwijst de sportpsycholoog je bij dergelijke situaties door naar een klinisch psycholoog, zoals Jef Brouwers er een is. Sowieso moet de psycholoog ter plekke zijn, anders ben je enorm beperkt in wat je kunt vaststellen. De rol van Brouwers lijkt me eerder symbolisch.’

Onze vorige bondscoach, Marc Wilmots, vond een mental coach overbodig: ‘Ik ben zelf psycholoog genoeg’, klonk het.

Toon Damen: Voetbal bestaat uit zoveel facetten. Eén man kan dat nooit allemaal beheersen. Net zoals je een afzonderlijke conditietrainer en een sportarts nodig hebt, kan een team in 2018 niet meer zonder een specialist in het sportmentale. In trainerscursussen geven ze een paar lessen psychologie, maar daarmee red je het niet. Het is heus meer dan mensenkennis of buikgevoel.

Dat conservatisme is typisch voor het voetbal. De individuele sporten staan daar verder in. Het is druk op mijn kabinet. Over twee jaar hebben we Olympische Spelen. Atleten ervaren dezer dagen een dood punt in hun groeiproces en bekijken met de sportpsycholoog wat er beter kan.

Is voetbal te macho voor psychologie?

Damen: Er leeft een soort voetbalmythe dat de macho’s de overhand halen en de zielenpieten eruit gefilterd zijn, maar dat is een totaal verkeerde manier om het te bekijken. De behoudsgezindheid gaat er stilaan uit. Duitse voetbalclubs werken allemaal met een vaste sportpsycholoog, de Spaanse en Engelse topteams ook. De rest zal moeten volgen.

Hij is geen psycholoog, maar kinesist Lieven Maesschalck staat bekend als de man bij wie de Rode Duivels hun hart luchten.

Damen: De masseur of de fysiotherapeut heeft die rol, ja. Je behandelt pijntjes, en dan komt naar boven wat er nog allemaal speelt. Een psycholoog heeft veel concurrenten die zich op zijn terrein begeven. (lacht)

Gaat het vooral over omgaan met druk? Voetballers schitteren of falen voor het oog van de wereld.

Damen: Dat is zeker een aandachtspunt, maar voetballers zijn doorgaans wel gewend aan belangstelling. Je belandt niet vanuit je achtertuin op het WK. De Belgische pers verwacht veel. Dat kan een probleem worden, maar het hangt ervan af hoe de Rode Duivels daarmee omgaan. Waar halen ze hun motivatie uit? Die vraag kun je alleen beantwoorden wanneer je er middenin staat.

Onze bondscoach, een Spanjaard, heeft weleens gezegd dat België een winnaarsmentaliteit mist. Bestaat dat, een nationale mentale cultuur? En zo ja, wat doe je daaraan?

Damen: Belgen zijn nogal bescheiden, daarmee vertel ik geen geheimen. Het is wellicht geen houding waarmee je de wereld verovert, maar een positief facet is dat Belgen van nature kalm blijven als het tegenzit. Roberto Martínez koos voor een aanvallende 3-4-3, en dat is voor België een slimme tactiek. Hij wil dat zijn team moed en flair toont, wat haaks staat op de ingetogenheid die je normaal met de Belgen associeert. Hij doorbreekt het patroon. Héél verstandig.

Speelt dat heus nog? Belgen waren in het voetbal van oudsher de underdog, maar deze Rode Duivels staan anders in het leven.

Damen: Ik zou daar niet zo zeker van zijn. Vroegere behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst, maar onbewust sleep je ze wel mee. Hoe je dat verteert, dát maakt alle verschil. Op het laatste EK leed jullie elftal een verrassende nederlaag. Wel, de Belgen móéten die wedstrijd tegen Wales gebruiken (België verloor in de kwartfinale met 3-1 van Wales, nvdr). Vooral niet doodzwijgen, want dat heeft toch geen zin. Wales moet uitgroeien tot een motivatie om de buitenwereld te tonen dat het ook anders kan, om wat toen misging recht te zetten. Anders dreigt het in de hoofden van de spelers een soort noodlot te worden: ‘Ach, we verliezen toch wel weer wanneer het erop aankomt.’ Ik heb bijvoorbeeld het gevoel dat de Brazilianen iets te licht zijn gestapt over die 7-1 tegen Duitsland, van vier jaar geleden.

Een fraai staaltje mentale controle was de vrije trap van Cristiano Ronaldo tegen Spanje (Portugal-Spanje eindigde op 16 juni op 3-3, nvdr). Ronaldo trapt negen van de tien vrijschoppen kansloos in de muur, en toch zag je geen greintje twijfel. Nee, dat legt hij allemaal naast zich neer, met dat ritueeltje van zijn rare aanloop erbovenop: het kon uit een handboek mentale training komen. Die intrinsieke motivatie die Ronaldo uitstraalt, ik vermoed dat daar een sportpsycholoog mee aan de slag is geweest. Het oogt gekunsteld, een houding van plastic, maar het rendeert wel.

Zelfvertrouwen kun je leren?

Damen: Natuurlijk. Het is een proces dat je van a tot z kunt sturen, maar je moet het wel onder controle houden of zelfvertrouwen ontaardt in arrogantie. Neem de openingswedstrijden van Brazilië en Duitsland, twee toplanden die onverwacht faalden. Die teams hadden duidelijk niet gedacht dat het tegen Zwitserland en Mexico zo moeilijk zou worden. Na ongeveer een uur verloren ze de mentale controle en werd hun voetbal chaotisch. In teams van Pep Guardiola (trainer van opeenvolgend FC Barcelona, Bayern München en Manchester City, nvdr) mogen de creatieve spelers vanaf de zestigste minuut hun eigen pad volgen wanneer het niet loopt tegen mindere tegenstanders. Dat is een verstandige manier om frustratie te omzeilen. Ik vermoed dat jullie bondscoach iets soortgelijks zei toen het in de rust tegen Panama tegen alle verwachtingen in nog 0-0 stond.

Bij Manchester City onderzoeken ze met speekseltests hoeveel stress de spelers kennen. De Bruyne zou onder nul scoren: hij blijkt onmeetbaar ontspannen. Zelfs de belangrijkste topmatch krijgt hem niet nerveus.

Damen: Dat zie je wel vaker bij introverte mensen. Belangrijk in het voetbal is dat introverte spelers over het algemeen trage starters zijn. Ze staan te koel aan de aftrap, maar verbeteren aan het eind, want dan hebben ze nog wat over. Speel je tegen een ploeg met veel introverte voetballers, ga er dan het eerste kwartier maar vol in.

Moet de sportpsycholoog inspraak krijgen in de tactiek?

Damen: De hoofdtrainer blijft de eindverantwoordelijke, maar hij zou dom zijn als hij die informatie niet meenam. Het tactische is ook mentaal. Heb je een spelersgroep die tot het einde gedisciplineerd blijft, of wordt het de laatste twintig minuten een zootje? Hoe zit het met de emotionele controle? De IJslanders zijn daarin ongeëvenaard, ongeacht wat je van hun voetbal vindt. IJsland blijft 90 minuten in opperste discipline, wat er ook gebeurt. Discipline betekent: je doet niets te veel maar ook niets te weinig. Mensen die in de euforie zitten, die doen te veel. Ik denk niet dat IJslanders euforie kennen. (lacht)

Dat koele van De Bruyne kan dus ook een wapen zijn?

Damen: Nou, de meeste coaches verkiezen spelers die klaar zijn vanaf de eerste minuut. Ik heb de indruk dat ze er bij Manchester City ook wel aan werken om De Bruyne wat extraverter te maken, om zichzelf meer te tonen. Want introvert en leiding geven, dat gaat niet altijd goed samen. Geeft De Bruyne leiding bij de Rode Duivels? Je ziet hem zijn ploegmaats terechtwijzen, maar motiveert hij ook? Dat toch minder.

Jullie Eden Hazard doet me denken aan Lionel Messi. Allebei geweldige spelers, maar het zijn geen types die hun elftal dragen. Nee, de ploeg moet goed voetballen, en dan zorgen Hazard en Messi voor het extraatje. Ronaldo kan veel beter een elftal overeind houden dan die twee. Ik hoorde Hazard zelfverzekerd verklaren: ‘We pakken gewoon die wereldtitel.’ Domme euforie vind ik dat. Waarom zou je dat nou zeggen? Zelfoverschatting is nog veel schadelijker dan pessimisme.

Met de druk die er op voetballers staat, kan het niet anders dan dat er ook in die beroepsgroep veel burn-outs zijn. Toch hoor je zelden over depressieve voetballers.

Damen: In mijn kabinet passeren ze wel, hoor. Trainers ook. Dat komt veel meer voor dan je denkt. Gevaarlijk is de periode na het WK: de leegte na zo’n groot doel kan een sporter beklemmen. Ik zou meteen op vakantie gaan, het liefst in een deel van de wereld waar ze amper over voetbal hebben gehoord. Thuis bestaat het gevaar dat elke mislukte actie door het hoofd van die spelers gaat malen.

Donderdag speelt België tegen Engeland. Dat is een wedstrijd die er niet meer toe doet, beide teams zijn al geplaatst. Niet winnen kan een gunstiger loting opleveren. Hoe pak je zo’n rare match mentaal aan?

Damen: Kun je spelen om niet te winnen? Dit zijn ambitieuze profs, zulke mensen laven zich aan het gevoel dat ze er vol voor zijn gegaan. Sommige Rode Duivels kampen met lichte blessures, anderen moeten oppassen voor een schorsing, maar ik zou aanraden om gewoon te starten met het basisteam. De ploeg zit in een winnend momentum, dat wil je niet kwijt. Het is bovendien de eerste test tegen een sterke tegenstander: een uitgelezen kans om het vertrouwen verder op te krikken. Wat mij erg meeviel na de fantastische match tegen Tunesië was dat zowel Martínez als sommige spelers aangaven dat het nog beter moet. Ze lijken zich niet te verliezen in euforie.

Volgend weekend start de knock-outfase. Als het na de verlengingen gelijk blijft, komt het op penalty’s aan. Hoe win je een strafschoppenreeks?

Damen: Je moet er in ieder geval op oefenen. Ik begrijp dat spelers er niet zo van houden, maar een penalty is een trainbare handeling, en de kans is reëel dat je daadwerkelijk in die situatie komt. Het zou dom zijn om je daar niet op voor te bereiden. Je doet het beter aan het eind van de training, zodat je ook de factor vermoeidheid meeneemt. Het enige wat moeilijk na te bootsen valt, is de sfeer in het stadion. Werk sowieso met een vast lijstje strafschopnemers. Vraag vooral niet op het moment zelf of een speler zich er klaar voor voelt. Er bestaat veel goed onderzoek over penalty’s. Het zou bijvoorbeeld op een hoge mate van angst wijzen als een voetballer zich omdraait voor hij de penalty zet. Die kennis is duidelijk doorgesijpeld, want dat doen spelers nooit meer. Je legt de bal neer en stapt achteruit terwijl je naar het doel staart. En daarna trap je hem binnen. Makkelijk, toch? (lacht)