‘Mensenrechten behoren ook toe aan onze gedetineerden’

‘België wordt regelmatig veroordeeld wegens het schenden van deze mensenrechten, en dit ten aanzien van gedetineerden in overbevolkte gevangenissen en ten aanzien van geïnterneerden’, schrijft oud-gevangenisdirecteur Luc Stas op de Internationale Dag van de Mensenrechten.

Vandaag is het de internationale dag van de Mensenrechten. Op 10 december 1948 werd namelijk de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens ondertekend. Een belangrijke gebeurtenis, want voor het eerst bevestigde de internationale gemeenschap het idee van een mensenrecht op een formele manier. Er werd geaffirmeerd dat elk mens, in elke omstandigheid en ten allen tijde, zich kan beroepen op een aantal grondrechten. Deze rechten zijn ook verankerd in het Belgisch recht.

Maar wat veel mensen niet weten, is dat ons land regelmatig veroordeeld wordt wegens het schenden van deze mensenrechten, en dit ten aanzien van gedetineerden in overbevolkte gevangenissen en ten aanzien van geïnterneerden.

Meer bepaald gaat het om schendingen van artikel 3 van het Europees mensenrechtenverdrag dat stelt dat niemand mag worden onderworpen aan folteringen of aan onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen. Dat is toch wel even slikken: in België? Folteringen? Onmenselijke behandelingen?

Gezien mensenrechten toebehoren aan elk menselijk wezen, geldt dat ook voor mensen die in de gevangenis zitten. Voor deze burgers werden een reeks specifieke instrumenten ontwikkeld zoals de “Standaard Minimum Regels voor de behandeling van gevangenen”, aangenomen door de Verenigde Naties, en de Europese Gevangenisregels van de Raad van Europa. België beschikt bovendien sinds 2005 ook over een Basiswet Gevangeniswezen die de interne rechtspositie van gedetineerden regelt.

Overbevolking

Overbevolking heeft niet alleen een nefaste invloed op de levenskwaliteit voor de gedetineerden, maar ook op het leefklimaat en de werkomstandigheden van het penitentiair personeel. Deze problematiek sleept nu al aan sinds het einde van de jaren tachtig. Dat is toch niet langer te rechtvaardigen? Immers, overbevolking is niet te wijten aan het tekort aan plaatsen. Het is een gevolg van wetgeving van de laatste decennia die er systematisch toe leidde dat misdrijven niet alleen zwaarder bestraft worden, maar dat veroordeelden bovendien proportioneel een veel groter deel van die straf uitzitten.

Een maand geleden nog ontstond er protest bij het personeel van de gevangenis in Antwerpen omdat de overbevolking in de mannenafdeling er was gestegen tot 75%, en omwille van het aanhoudend personeelstekort.

Geïnterneerden

Ook met betrekking tot het lot van geïnterneerden (misdrijfplegers die lijden aan een geestesstoornis) die in de gevangenis verblijven, is België reeds talloze keren veroordeeld. Van langs om meer spannen zij rechtszaken in tegen de Belgische Staat, omdat ze verstoken blijven van elke behandeling waar ze wettelijk recht op hebben. Het Europees Hof stelt dit gelijk met een schending van mensenrechten: ja, zelfs foltering. In december 2018 stond de teller van het aantal vonnissen en arresten al op 25. Telkenmale werd de staat veroordeeld tot een schadevergoeding aan de geïnterneerde.

Geïnterneerden horen niet thuis in gevangenissen. Mensen die lijden aan een geestesstoornis zijn kwetsbare personen die recht hebben op een behandeling. Hen opsluiten in penitentiaire inrichtingen gedurende maanden of jaren zonder adequate behandeling is niet langer aanvaardbaar. Met de opening van de forensisch psychiatrische centra (FPC’s) in Gent en Antwerpen is de situatie weliswaar veel verbeterd, maar er verblijven er vandaag toch nog steeds meer dan 700 in de gevangenissen, en hun aantal is opnieuw significant aan het stijgen.

Dit doet geen afbreuk aan de verdienste van vele gevangenismedewerkers die zich met idealisme inzetten om de situatie voor deze kwetsbare groep zo leefbaar mogelijk te maken. Maar hoe men het draait of keert, een gevangenis is geen setting om aan psychiatrische behandeling te doen. Die betrachting faalt al sinds het van kracht worden van de interneringswet van 1930.

Nochtans is het probleem zeer eenvoudig op te lossen door in de wet te voorzien dat het terug overplaatsen naar een gevangenis van een geïnterneerde die in een externe voorziening verblijft, niet meer mogelijk is. Dat er onvoldoende capaciteit in het externe zorgcircuit zou zijn, is een nepargument. Ik ben ervan overtuigd dat zolang de mogelijkheid blijft bestaan om geïnterneerden terug over te plaatsen naar de gevangenis, het probleem zal blijven bestaan.

Waakhonden

Spijts alle wetgeving en rechtspraak terzake, blijft het garanderen van mensenrechten voor sommige doelgroepen in de Belgische gevangenissen problematisch. Dit ligt zeker niet aan de gevangenissen zelf.

Er zijn nochtans voldoende waakhonden die in hun periodieke rapporten de overheden attenderen op deze schrijnende toestanden: de Mensenrechtencommissaris, het anti-foltercomité van de Raad van Europa (het CPT), de Commissies van Toezicht en de Centrale Toezichtsraad voor de gevangenissen, evenals Ngo’s zoals de Liga voor Mensenrechten en Amnesty International.

Waarom wordt er dan niet sneller werk gemaakt van hun aanbevelingen? Schending van mensenrechten is geen fait divers. En het is niet dat er geen haalbare oplossingen voor de hand liggen. Roep een halt toe aan de overbevolking door de detentieduur te verkorten en meer in te zetten op zorg op maat, en haal de geïnterneerden uit de gevangenissen door een wettelijke barrière te creëren die verhindert dat zij na een plaatsing in een psychiatrisch centrum opnieuw kunnen worden overgebracht naar de gevangenis.

Luc Stas is oud-gevangenisdirecteur.