Maken we in de 21e eeuw het einde mee van de democratie?

‘Wereldwijd staan de democratische vrijheden onder grote druk, en wel vanop drie flanken’, schrijft Peter Van Rompuy (CD&V).

Deze week kondigde de Chinese communistische partij aan dat voor het eerst sinds Mao een Chinese president langer dan tien jaar aan de macht kan blijven. Enkele jaren geleden zou dit ongetwijfeld nog geleid hebben tot een stroom aan kritische reacties vanwege Westerse regeringsleiders. Deze keer bleef het evenwel verbazend stil. De ongelimiteerde verlenging van het mandaat van één van de machtigste mannen ter wereld markeert nochtans een historisch keerpunt. Autocratieën zijn aan een opmars bezig, terwijl democratieën steeds meer in de verdrukking raken. Wereldwijd staan de democratische vrijheden onder grote druk, en wel vanop drie flanken.

Autocratische regimes worden steeds minder vrij

Vooreerst worden autocratische regimes steeds minder vrij. Denk maar aan de verstrenging van de perscensuur door Poetin, het aan banden leggen van de rechterlijke macht door Erdogan of de persoonlijkheidscultus rond Xi Jinping. Na de Val van de Muur in 1989 voorspelde politoloog Francis Fukuyama nochtans ‘het einde van de geschiedenis’, de overwinning van het Westen zou een tijdperk inluiden van wereldwijde democratisering. De Westerse economische vrijheden werden wel degelijk gretig overgenomen in landen als Rusland en China, maar de politieke vrijheden kenden niet hetzelfde succes. Economische vrijheid bleek geen opstapje naar meer politieke vrijheid, maar eerder een zoethoudertje voor totale politieke onvrijheid! De laatste jaren stellen we vast dat autocraten niet opteren voor een geleidelijke democratisering (perestrojka), maar net meer macht naar zich toetrekken en daarbij op weinig weer- of opstand stuiten.

De wereld telt steeds minder democratiën

Ten tweede telt de wereld steeds minder democratieën. Sinds 2000 nam het aantal democratieën zelfs met 25 landen af! Door de kredietcrisis heeft het Westen veel van haar economische macht en dus ook van haar politieke aantrekkingskracht verloren. De Arabische lente leverde slechts één nieuwe democratie op, Tunesië. In Rusland, Turkije en Venezuela worden de verkiezingen daarentegen zo gemanipuleerd dat ze niet langer als ‘vrij, eerlijk en democratisch’ kunnen bestempeld worden.

Democratieën worden van binnenuit bedreigd

Ten derde worden democratieën van binnenuit bedreigd. Enerzijds door extremisten, die de democratie willen omver werpen door middel van bruut geweld. Anderzijds door populisten, die de vrijheden van burgers ondergraven. Dat de verlenging van het mandaat van Xi Jinping haast zonder kritiek voorbij gaat is ook het gevolg van de zwakte van de democratische tegenmacht bij uitstek, de VS. Onder Donald Trump is de VS niet langer de ‘leider van de vrije wereld’. Hij is de eerste Amerikaanse president in de naoorlogse periode die Europa bezoekt zonder Artikel 5 van het NAVO-verdrag (‘an attack on one is an attack on all‘) te herbevestigen. Trump bewapent liever leerkrachten in scholen dan dat hij het opneemt voor de verdediging van het vrije Westen. Zijn openlijke sympathie voor autocratische leiders zoals Vladimir Poetin is ronduit alarmerend voor de toekomst van de democratie. De huidige toestand van de wereld vertoont stilaan parallellen met de jaren in aanloop naar 1914. Ook toen kon niemand zich voorstellen dat de ‘verlichte’ wereldleiders zich in een militair conflict zouden storten. Anno 2018 moeten we vaststellen dat Trump, Poetin en Kim Jong Un zelfs een nucleair opbod niet langer schuwen.

Een eiland van democratie: de Europese Unie

Temidden een wereld die geregeerd wordt door autocraten en populisten lijkt de Europese Unie steeds meer op een eiland van democratie. Aan alle grenzen van Europa staat de democratie immers onder druk. In het oosten rollen de tanks van Poetin. In het zuiden vervallen landen als Syrië en Libië tot failed states. In het westen wordt Europa geconfronteerd met politieke instabiliteit door de brexit en Trump. Maar ook binnen de EU zelf grijpen populisten de absolute macht, zoals in Hongarije en Polen. In die mate zelfs dat deze landen tegenwoordig aangeduid worden als ‘onvrije democratieën’. We beseffen onvoldoende dat de democratie ‘even fragiel is als een ei van Fabergé’. In 1945 telde de wereld slechts 30 democratieën op 200 landen. De democratie in haar huidige vorm is recenter dan velen vermoeden.

Om de drievoudige aanval op de democratie af te wenden, moeten we de oorzaken ervan onder ogen durven zien. De Europese democraten moeten tonen dat ze in staat zijn zich beter aan te passen aan nieuwe uitdagingen zoals automatisering en globalisering dan autocratieën als Rusland en China. De levensstandaard van de Europeanen moet er opnieuw zichtbaar op vooruit gaan. Daartoe moeten de winsten van de vrijhandel meer vloeien naar de werkende middenklasse en middenstand en niet enkel naar multinationals. De sociale mobiliteit moet hersteld worden door meer te investeren in onderwijs en opleiding. En de Europese buitengrenzen moeten bewaakt worden om de illegale migratie onder controle te krijgen.

De paradox van de geschiedenis is dat sinds de overwinning van Trump het vertrouwen van de Europeanen in de EU niet verder is weggezakt, maar net (duidelijk) gestegen. De overwinning van Macron tegen Le Pen is het meest markante teken dat er nog hoop is. Mensen beseffen opnieuw dat het een voorrecht is om te leven in een van de weinige stabiele democratieën die de wereld nog telt, met name de Europese Unie. Nu we niet langer op de VS kunnen rekenen, moeten we als Europeanen ons lot in eigen handen nemen. Nog niet zo lang geleden noemde Amartya Sen de opkomst van de democratie nog ‘de belangrijkste ontwikkeling van de 20^e eeuw’. Of de democratie de 21^e eeuw zal overleven, hangt meer dan ooit van Europa af. De toekomst van de democratie zal Europees zijn, of ze zal niet zijn.

Peter Van Rompuy, Vlaams volksvertegenwoordiger (CD&V) en auteur van Democratie zkt Vertrouwen (Lannoo)