Maken sociale media ons dommer? ‘Aandacht is even noodzakelijk als zuivere lucht’

Op het FAAR-festival in Oostende gaan filosofe Tinneke Beeckman, Knack-journalist Rien Emmery en Amir Bachrouri, voorzitter van de Vlaamse Jeugdraad en Knack-columnist, in debat over de invloed van de big tech en de digitalisering.

Wat gebeurt er als je jonge mensen een week lang uit de digitale wereld verbant? De Nederlandse filosoof Hans Schnitzler kent als weinig anderen het antwoord. Sinds een jaar of vijf vraagt hij zijn studenten om één week lang te ‘deconnecteren’. In de meeste gevallen evalueren die studenten zo’n digitale detox als een bevrijdende ervaring. ‘Veel studenten vertelden me dat ze zich nooit eerder zo lang hadden kunnen concentreren,’ aldus Schnizler, ‘en dat ze daar gelukkig van werden.’

Het experiment van Schnitzler had niet misstaan in De aandacht verloren, een boek van Johann Hari over de verwoestende effecten die onder meer de smartphone heeft op ons concentratievermogen. Net als de studenten van Schnitzler ontdekte Hari hoe een digitale detox dat concentratievermogen tijdelijk kan herstellen. Maar of die periodieke onthouding ook een duurzame oplossing is? Het leven zonder internet wordt ons met de dag moeilijker gemaakt. Die evolutie maakt dat de macht van techreuzen als Google en Facebook nog groeit. En laat onze aandacht nu net de kern van hun businessmodel zijn.

Met die strijd om onze aandacht wordt volgens Hari niet alleen ons concentratievermogen aangevallen. Dezelfde strijd bedreigt ook de democratie. Eerder dan naar de evenwichtige analyse sturen algoritmes van Facebook, YouTube of Twitter de gebruiker naar de polariserende scheldpartij of het krankzinnige complot. Op die manier, zo gelooft Hari, zijn de techreuzen minstens mee verantwoordelijk voor de verkiezing van bijvoorbeeld Donald Trump en Jair Bolsonaro. ‘Hoe meer woede, hoe meer interactie. Feiten zijn irrelevant. (…) Een onderzoek van het Massachusetts Institute of Technology liet zien dat nepnieuws zich op Twitter zes keer sneller verspreidt dan echt nieuws. Ik hoef u niet te vertellen dat die evolutie de democratie bedreigt.’

In zijn boek roept Johann Hari op tot verzet, een tegenbeweging die de macht van de big tech moet breken. Een soortgelijk pleidooi hoor je ook bij Schnitzler, al wijst hij in zijn nieuwe boek Wij nihilisten ook op onze individuele verantwoordelijkheid. Waarom geven wij ons zo willoos over aan deze collectieve verslaving? ‘Als je vindt dat het systeem moet veranderen, moet je je ook bewust zijn van je rol in dat systeem’, vertelde Schnitzler onlangs in een gesprek met Knack. ‘En dat bewustzijn begint bij het besef dat er in ons iets aanwezig is dat verklaart waarom we ons zo makkelijk laten verleiden.’

Verandering is volgens Schnitzler pas mogelijk als we beseffen wat hier op het spel staat. ‘Ik denk dat te weinig mensen zich realiseren hoe belangrijk aandacht wel is’, zegt hij. ‘Zoals we zuivere lucht nodig hebben om te ademen, zo hebben we aandacht nodig om te denken en voelen. Daarom moeten we vandaag veel meer nadenken over hoe we onder meer van het onderwijs weer een plek kunnen maken die onze aandacht laat floreren.’