Clitorissen zijn alomtegenwoordig in de zoogdierenwereld. Maar dat betekent niet dat alle soorten hetzelfde seksuele genot kunnen ervaren.
De vagina van een dolfijn heeft een ingewikkelde structuur. Ze zit vol doorwrochte plooien. Waarom dat zo is, is voer voor speculatie. Een prozaïsche verklaring is dat de plooien moeten voorkomen dat sperma in contact komt met zout water, want daar is het niet goed tegen bestand. Een minder prozaïsche mogelijkheid is dat de plooien vrouwtjesdolfijnen beschermen tegen de gevolgen van ongewenste intimiteiten. Van tuimelaars is bekend dat de mannetjes agressief uit de hoek kunnen komen tegenover vrouwtjes. Ze kennen zelfs het concept van wat wij een groepsverkrachting zouden noemen. Een sterk geplooide vagina zou dan bescherming bieden tegen bevruchting door een ongewenst mannetje.
Bij de gevlekte hyena hebben de vrouwtjes een hoger testosterongehalte dan de mannetjes. Hun clitoris kan tot 20 centimeter lang worden en als een buis naar buiten steken.
Wetenschappers hebben de geslachtsorganen van de tuimelaar – zeg maar de modeldolfijn: Flipper – in detail onderzocht. Hun analyse verscheen in het vakblad Proceedings of the Royal Society B. De onderzoeksgroep die zich over de dolfijnenvagina boog, heeft ook in detail naar de dolfijnenclitoris gekeken. De resultaten van dat werk verschenen in Current Biology. Er waren elf clitorissen beschikbaar van dolfijnen die een natuurlijke dood stierven. Ze werden geanalyseerd met scanners en andere geavanceerde apparatuur. De resultaten waren verrassend, vooral omdat er opvallende overeenkomsten zijn tussen de clitoris van de mens en die van de dolfijn. De dolfijnenclitoris is ongeveer even groot als die van de mens – een tiental centimeter – en blijft net als bij ‘ons’ groeien tot ver in de volwassen jaren.
De anatomische structuur is eveneens vergelijkbaar. Ook de clitoris van een dolfijn heeft zwellichamen die een erectie kunnen veroorzaken. Ze heeft eveneens opvallend dikke zenuwen en een huid die veel minder dik is dan elders, wat haar gevoeligheid verhoogt. Ook bij de dolfijn ligt het grootste deel ‘begraven’ in de onderbuik, maar de top die naar buiten steekt, is wel gemakkelijker bereikbaar dan bij de mens. Bij de dolfijn is de clitoris dus makkelijker te stimuleren.
Lesbische seks
Dat laatste inzicht bracht de onderzoekers bij het tweede luik van hun werk: kan de clitoris van de dolfijn genot verschaffen zoals die van een mens? Het antwoord is ondubbelzinnig ja. Er zijn waarnemingen van vrouwtjes die elkaars clitoris stimuleren met hun snuit en flippers. Lesbische seks dus. Er bestaat ook seks tussen mannetjes: ze penetreren elkaar, soms zelfs in het spuitgat op hun kop.
Seks heeft in de dolfijnenwereld, net als bij ons, een ruimere functie dan alleen maar voortplanting. Bij ons kan seks dienen om de goede verstandhouding in een koppel te bevorderen. Bij dolfijnen is seks ook een sociaal glijmiddel, een manier om spanningen in een groep onder controle te houden. Dat mag plezierig zijn. Er zijn waarnemingen van dolfijnenvrouwtjes die hun clitoris op rotsen op de zeebodem heen en weer bewegen – masturbatie dus. Dat zouden ze nooit doen als ze het niet prettig zouden vinden.
De volgende relevante vraag is dan of dolfijnen een orgasme kunnen krijgen. Daarop moeten de onderzoekers het antwoord schuldig blijven. Van een dolfijnensnuit valt niets af te lezen. Ook hun geluiden zijn niet gemakkelijk te interpreteren. We kunnen het dus niet afleiden uit hun gedrag. Bij bonobo’s – de chimpanseeachtige apen die het dichtst van alle levende dieren met ons verwant zijn – is wel merkbaar dat ze een orgasme lijken te krijgen. Ze trekken grimassen en maken geluiden die daarop wijzen. Maar honderd procent zeker is het niet, want we kunnen het ze niet vragen.
Ook bij bonobo’s dient seks vooral als middel om sociale relaties te bevorderen. Zeker als er spanningen in een groep zijn gaan alle leden, kinderen inbegrepen, plots over tot seksuele activiteit, waarbij iedereen het met iedereen kan doen. Na een halfuurtje keert de rust dan weer. Bij chimpansees zie je dat niet. Chimpanseegroepen worden geleid door dominante mannetjes die onder impuls van hun hoge testosterongehalte agressief uit de hoek kunnen komen. Bij bonobo’s zijn de vrouwtjes aan de macht. Ze gebruiken seks in plaats van agressie om orde op zaken te stellen.
Wetenschappers hebben vastgesteld dat de clitoris, net zoals de penis, bij alle zoogdiersoorten voorkomt. Penissen zijn in het lang en het breed bestudeerd. Aanvankelijk vooral door mannen, die kennelijk in de eerste plaats in hun eigen geslacht waren geïnteresseerd. De mannelijke geslachtsorganen, penis en teelballen, zijn bij de mens uitwendig, waardoor ze ook wel makkelijker te bestuderen zijn.
Vinvisclitoris
De clitoris is verrassend genoeg eeuwenlang verborgen gebleven. De allereerste anatoom die naam waardig, Andreas Vesalius, bekeek in de zestiende eeuw lijken van mensen van alle hoeken en kanten, maar de clitoris zag hij over het hoofd. Het duurde tot 1998 voor een Australische vrouwelijke uroloog, die te maken kreeg met klachten van patiëntes die na een bekkenoperatie hun lustgevoel verloren hadden, in detail ging kijken naar wat er aan de hand was. Tot haar verbazing ontdekte ze dat de clitoris een vrij grote structuur is, waarvan het grootste deel verborgen ligt – en soms ongewild doorgesneden werd tijdens bepaalde ingrepen.
De hoofdonderzoekers van de dolfijnenclitoris zijn ook vrouwen. Wat de man heeft gedaan voor de penis, doen vrouwen nu voor de clitoris. De onderzoeksters hebben ondertussen al een clitoris van een orka, de grootste dolfijnensoort, in handen. Ze hopen ooit een clitoris van de blauwe vinvis, de grootste walvisachtige en waarschijnlijk het grootste dier ooit, te kunnen onderzoeken. In afwachting daarvan bekijken ze clitorissen van een heleboel andere zoogdieren, zoals alpaca’s en cavia’s. Dieren zonder noemenswaardige seksuele activiteit, behalve voor de voortplanting, maar het onderzoek kan licht werpen op de evolutie van de clitoris en haar (eventuele) functies.
Het is duidelijk dat de penis en de clitoris in embryonale aanleg hetzelfde orgaan zijn. Na zes weken begint het voortplantingsorgaantje bij jongetjes richting penis te evolueren, onder invloed van de eerste hormonenshots. Bij meisjes blijft het een clitoris. Er is debat over de vraag of de genotsfunctie van de clitoris bij de mens niet gewoon een neveneffect is van het feit dat seks voor de man ‘plezierig’ werd gemaakt om genoeg seks te garanderen om de voortplanting te verzekeren. Bij veel andere dieren wordt de vruchtbare periode gesignaleerd via geur- en andere signalen. Bij ons is dat weggevallen. In principe weet niemand wanneer een vrouw vruchtbaar is, behalve die vrouw zelf. Maar niet iedereen is het eens met de ‘neveneffecthypothese’. Het valt niet uit te sluiten dat clitoraal genot een aparte functie heeft gekregen, bijvoorbeeld het verstevigen van de band met de partner. In feite doet het er niet toe. Als het maar prettig is.
De meest extreme clitoris in het dierenrijk is die van de gevlekte hyena. Net als bij de bonobo is zijn sociale organisatie een matriarchaat, maar de vrouwtjes draaien er wel grotendeels op het mannelijke geslachtshormoon testosteron. Hun testosterongehalte is veel hoger dan dat van hun mannetjes. Hun clitoris kan tot 20 centimeter lang worden en als een buis naar buiten steken. Ze doen alles door de clitoris: plassen, uitwerpselen uitscheiden en paren – in het laatste geval moeten ze de clitoris wel naar binnen trekken, want de penis moet erin. De meeste vrouwelijke zoogdieren plassen trouwens door de clitoris, net als de mannelijke door de penis. Om een of andere reden is die functie in onze soort verloren gegaan.
Zelfs de bevalling gebeurt bij de gevlekte hyena door de clitoris. Het is een vreemde evolutionaire ontwikkeling, want bij een eerste bevalling kan de clitoris zo sterk scheuren dat de moeder zwaar gehavend achterblijft. Niet zelden blijft een jong tijdens de geboorte in de clitoris steken en stikt het. Het is een van die ogenschijnlijk onverklaarbare ontwikkelingen die illustreren dat niet alles in de natuur feilloos de weg richting maximale efficiëntie volgt. Zelfs de twee andere hyenasoorten hebben geen opvallende clitorissen.
Clitorisbeentje
De link tussen penis en clitoris blijkt ook uit de aanwezigheid van een baculum en een baubellum: respectievelijk een penis- en een clitorisbeentje. Beide komen in zulke variabele vormen voor dat wetenschappers ze als de meest verscheiden beentjes uit ons gestel beschouwen. Enfin, niet uit óns gestel, want wij hebben ze verloren, mogelijk omdat wij in de loop van onze evolutionaire ontwikkeling steeds monogamer zijn gaan leven, waardoor de behoefte aan een penisbeentje minder dwingend was – dat wordt tenminste gesuggereerd in een studie in Proceedings of the Royal Society B.
Een penisbeentje zou nuttig zijn als er, in een context van permanente competitie tussen mannen in de vruchtbare periode van een vrouw, gemiddeld langer of frequenter moet worden gepaard dan wij doorgaans doen om de kans op voortplanting te verhogen. Met een beentje is het gemakkelijker om een erectie vol te houden. De mens is trouwens niet de enige soort die het baculum in de loop van haar evolutie is kwijtgeraakt. Paarden en konijnen behoren tot de andere soorten bij wie het is verdwenen.
Het baubellum is nog minder bestudeerd dan het baculum. Een studie in Ecology and Evolution concludeerde dat er in de meeste zoogdieren met een baculum ook een baubellum voorkomt, wat de relatie tussen beide beentjes extra in de verf zet. Maar er zijn uitzonderingen: bij 29 van de 163 onderzochte zoogdiersoorten was er wel een baculum, maar geen baubellum. Het penisbeentje is er bewaard, maar het clitorisbeentje ging verloren. Er zit op het eerste gezicht geen logische systematiek in de soorten waarbij het verdween. Ze variëren van sommige makaken tot bevers en veelvraten. Ook dat illustreert dat evolutie geregeld ten prooi valt aan toevalligheden. Omdat wij geen baculum meer hebben, hebben we ook geen baubellum. Er zijn, voor zover bekend, geen soorten waarbij het baubellum er wel nog is, maar het baculum niet meer.
De link tussen penis en clitoris kan doorgetrokken worden naar een andere tak van het dierenrijk: de vogels. Ongeveer 3 procent van de naar schatting tienduizend vogelsoorten heeft een penis. Het betreft vooral eenden, ganzen en zwanen, en grote loopvogels als struisvogels en emoes. Bij die soorten wordt ook een clitoris gezien, als je ernaar zoekt tenminste. Of die er iets doet, is niet bekend.
In The Journal of Herpetology verscheen een studie die stelde dat er zelfs reptielen zijn met een clitoris. Of beter, met twee hemiclitorissen, in analogie met de dubbele penis (of twee hemipenissen) waarover slangen en hagedissen beschikken. Maar daar is zo goed als niets van bekend. Niet verwonderlijk natuurlijk, in het licht van de vaststelling dat we nog maar een dikke twintig jaar weten dat er iets als een grote clitoris bij de mens bestaat.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
