Europa kijkt met spanning uit naar het Italiaanse grondwettelijk referendum dat op 4 december wordt gehouden. Triomferen de eurosceptici opnieuw?
In 2017 worden in Duitsland en Frankrijk cruciale verkiezingen gehouden, maar in Italië komt de politiek nu al onder hoogspanning te staan. De sociaaldemocratische premier Matteo Renzi speelt alles of niets met een referendum over de afslanking en de inperking van de macht van de Senaat. De anti-establishmentpartij 5 Sterren van acteur Beppe Grillo vuurt het nee-kamp aan. Steven Van Hecke, docent Europese politiek aan de KU Leuven, denkt dat Renzi niet zal winnen. ‘Politici zouden moeten weten dat referendums niet zonder risico zijn. Bovendien is er tweespalt in Renzi’s partij. Zijn coalitiepartners zijn formeel voor, maar niet van harte omdat het referendum te veel een project van Renzi zelf is. De premier kon zijn parlementsleden niet overtuigen van de institutionele hervormingen, en kiest daarom voor de nog lastiger omweg via de bevolking. Als hij niet wint, moet Renzi aftreden, want dit is echt zijn idee. Hij wil bewijzen dat hij de man van de verandering is. Wint hij niet, dan is er geen weg terug. Wint hij wel, dan is zijn positie versterkt.’
Kan politieke instabiliteit in Italië een probleem zijn voor de Europese Unie?
VAN HECKE: Nee, de gemoedsrust binnen de eurozone is terug. De economische situatie van Italië is niet rooskleurig, maar we zitten niet meer in de hitte van de eurocrisis, waarbij elke kleine vonk een uitslaande brand kon teweegbrengen. De val van Renzi zou wel een verzwakking zijn voor het Europese integratieproces. De vraag is natuurlijk wie er in zijn plaats komt, maar een urgent probleem zie ik er niet echt in. Ook de brexit is een enorme crisis voor de EU, maar het is niet zo dat de Unie morgen uit elkaar dreigt te vallen.
Als de premier opstapt, zijn er vervroegde verkiezingen mogelijk. Dan ligt de partij 5 Sterren op de loer.
VAN HECKE: Die partij verliest haar glans, want met haar nieuwe burgemeesters in Rome en Turijn loopt het niet echt van een leien dakje. Maar als de meerderheid zelf haar kaarten verspeelt, maakt ze het de oppositie wel makkelijk. Je ziet het ook in het Verenigd Koninkrijk: de Britse Ukip-partij ging ook al een paar keer kopje-onder, maar zolang premier Theresa May er niet veel van bakt, levert ze zuurstof voor zo’n partij. Als Renzi het niet goed doet en centrumrechts ook geen overtuigend antwoord heeft, dan zijn de problemen van 5 Sterren snel weer vergeten. Het kan de grootste partij worden, de bonuszetels in de Kamer opstrijken, en is er geen regering meer mogelijk zonder haar. Dan krijg je een ander scenario – niemand acht het mogelijk, tot het plots zover is. Voor de EU kan dan alleen een fase volgen van aanvaarding, minimalisering en accommodatie. Voor wie verandering wil, is een regeringsfunctie vaak heel sturend en matigend. 5 Sterren zou in dat geval vooral nog krachtiger hervormingen eisen in Brussel, en een andere aanpak in de eurozone.
Zou een vertrek van Renzi ook een aderlating zijn voor de Zuid-Europese strekking die zich tegen het besparingsbeleid van Europa kant?
VAN HECKE: Ja. Eigenlijk doet alleen de Griekse premier Alexis Tsipras dat nu op een geloofwaardige manier. Maar de hoogtijdagen van de besparingslijn liggen achter ons. De wind is aan het keren. De Europese Commissie draagt nu al de boodschap uit dat investeren ook belangrijk is, en wordt steeds flexibeler.
Thomas Verbeke
