Covid-19: hoe verloopt de zoektocht naar geneesmiddelen en vaccins?

Er is nog geen enkele behandeling voor Covid-19, maar er wordt volop gezocht naar efficiënte geneesmiddelen en werkzame vaccins tegen het virus dat de ziekte veroorzaakt. De tijd dringt!

Het coronavirus dat Covid-19 veroorzaakt, vertoont voorlopig een bescheiden veranderlijkheid. Dat is goed nieuws. Het verhoogt de kans dat er een efficiënt geneesmiddel of vaccin wordt gevonden. Veel virussen hebben de neiging constant te muteren, waardoor je er medisch moeilijk greep krijgt. Tot dusver lijkt het erop dat het virus maar één keer de sprong van een vleermuis naar een mens maakte. Die ene mens verspreidde het onbewust. Daardoor wordt iedereen in principe met hetzelfde virus besmet. We zullen wellicht nooit weten wie de eerste patiënt was, gezien het overdonderende effect van de uitbraak op de gezondheidssector in China. Mogelijk was hij/zij niet eens ziek en is hij/zij zich van geen kwaad bewust.

Het duurt altijd een tijd tot het doordringt dat er een nieuw probleem voor de volksgezondheid is. Daardoor komen de eerste stalen van een nieuw virus vaak pas na maanden terecht bij de laboratoria. Die kunnen zijn ware aard bepalen en nagaan wat ertegen gedaan kan worden. Zodra de stalen circuleren, kan het snel gaan. Zeker als er druk komt door de mogelijke effecten van de virale uitbraak op de wereldeconomie. Honderden onderzoeksinstellingen en bedrijven in de hele wereld buigen zich momenteel volop over procedures en moleculen om de strijd tegen de ziekte te kunnen opvoeren en liefst winnen. Maar voorlopig kunnen alleen de symptomen behandeld worden, zoals de koorts en de hoestbuien, en niet de besmetting zelf.

Dure antilichamen

De kans is groot dat er geneesmiddelen zullen zijn voor er van een werkzaam vaccin sprake is. Geneesmiddelen fungeren zo goed als uitsluitend om patiënten te genezen – ze hebben meestal geen preventieve werking, zoals vaccins. Het vakblad Nature meldde vorige week dat er in China al meer dan tachtig klinische tests van mogelijke middelen tegen Covid-19 bezig zijn (waaronder vijftien met vooral plantaardige ingrediënten uit de Chinese traditionele geneeskunde). In het algemeen passen de geneesmiddelen in twee categorieën: antilichamen en kleine moleculen.

Antilichamen zijn doorgaans grote eiwitten die aan een virus gaan hangen en zijn afbraak in de hand werken. Meestal duurt het zo’n twee weken voor de afweer van een lichaam klaar is om iets nieuws te bestrijden, maar dat proces kun je versnellen door synthetisch nagemaakte antilichamen toe te dienen. Een groot voordeel is dat ze zo goed als geen neveneffecten hebben: ze binden zich uitsluitend aan het virus. Het belangrijkste nadeel is dat de productie ervan meestal peperduur is.

Toch worden er grote inspanningen geleverd om ze te maken. Het Chinese farmaceutische bedrijf WuXi Biologics heeft naar eigen zeggen een team van meer dan honderd onderzoekers de opdracht gegeven om antilichamen tegen Covid-19 te vinden. Het hoopt uiterlijk over een half jaar aan massaproductie te kunnen beginnen. Tegen dan kan de virale uitbraak uitgedoofd zijn of wereldwijd miljoenen slachtoffers gemaakt hebben – niemand kan voorspellen hoe erg het zal worden.

Een ander Chinees bedrijf voert tests uit met een antilichaam dat is ontwikkeld tegen de longziekte SARS, die in 2003 chaos veroorzaakte in China en verwant is aan Covid-19. De uitbreiding van SARS viel destijds ineens stil, waardoor het effect op de mensheid al bij al beperkt bleef. Een antilichaam dat toen ontwikkeld werd, wordt nu aangepast voor eventuele actie tegen het nieuwe virus. Maar het kan nog weken duren tot er voldoende van geproduceerd is om het op mensen te kunnen testen.

Er zijn ook twee antilichamen gemaakt tegen het coronavirus dat in 2012 in het Midden-Oosten de kop opstak en de longziekte MERS veroorzaakte, die niet wereldwijd zou doorbreken. De antilichamen zijn al op mensen getest, maar de kans lijkt klein dat we ze zomaar tegen Covid-19 zullen kunnen inzetten.

Het Amerikaanse bedrijf RenBio gebruikt – misbruikt, zouden sommigen zeggen – de situatie om een experimentele aanpak met antilichamen door te duwen: het in beenspieren spuiten van de genen die nodig zijn om een antilichaam te maken, zodat het lichaam zelf de productie kan verzorgen. De techniek is nog nooit op mensen getest, en autoriteiten staan niet te springen om dat in de huidige alarmfase wél zomaar toe te laten.

Antivirale moleculen

Ook kleine moleculen kunnen als geneesmiddel dienen. In de meeste gevallen genezen ze mensen door de eiwitten lam te leggen die virussen nodig hebben om cellen binnen te dringen. Ze zijn vaak gemakkelijk te produceren, waardoor ze veel goedkoper zijn dan antilichamen. Ook kleine moleculen hebben nadelen: ze kunnen nevenwerkingen uitlokken en zijn niet altijd efficiënt. Maar nood breekt wet, en dus wordt er volop gezocht of bestaande antivirale middelen ook een effect hebben tegen Covid-19.

Er worden tests uitgevoerd met een batterij antivirale middelen, waaronder de molecule galidesivir, die ontwikkeld werd om de besmettelijke ziekte ebola in Afrika te bestrijden. In China zijn klinische tests gestart met een combinatie van twee middelen tegen aids (lopinavir en ritonavir), omdat er aanwijzingen zijn dat ze samen efficiënt kunnen zijn tegen coronavirussen: ze blokkeren de werking van enzymen die virussen nodig hebben voor hun voortplanting. Geen enkele mogelijke piste wordt over het hoofd gezien. Het antimalariamiddel chloroquine zou het nieuwe virus in celculturen doden. Er zijn proeven met stamcellen gestart, hoewel absoluut niet zeker is dat ze een besmetting kunnen counteren. Je weet maar nooit, natuurlijk.

De grootste hoop lijkt te rusten op het experimentele antivirale middel remdesivir van het Amerikaanse bedrijf Gilead Sciences. Dat zou in celculturen en proeven met muizen bewezen hebben dat het efficiënt is tegen SARS, MERS en ebola. De kans is reëel dat het ook nuttig zal zijn tegen Covid-19. Volgens het medische vakblad The New England Journal of Medicine genas al één Amerikaanse patiënt nadat hij het middel toegediend had gekregen, maar het is uiteraard mogelijk dat hij anders óók genezen zou zijn. In China zijn twee grote klassieke klinische tests met het middel begonnen. De eerste resultaten worden in mei verwacht.

Werkzaam vaccin

Er wordt ten slotte ook gezocht naar vaccins die mensen preventief ingespoten kunnen krijgen, zodat ze Covid-19 kunnen counteren als ze geïnfecteerd raken – te vergelijken met de jaarlijkse vaccinatiecampagnes tegen het griepvirus. Vaccins zijn meestal gebaseerd op stukjes genetisch materiaal die een virus gebruikt om cellen te infecteren. Die worden in lage hoeveelheden geïnjecteerd, zodat het lichaam zich ertegen kan wapenen. Een werkzaam vaccin tegen coronavirussen is er nog niet. Er is al wat aan gewerkt in de strijd tegen SARS en MERS, maar volgens wetenschappers zal het nog minstens twaalf tot achttien maanden duren voor er een vaccin is dat op voldoende grote schaal geproduceerd kan worden.

Als het virus van Covid-19 zich ooit definitief in de mensheid nestelt, zoals griepvirussen en vier andere coronavirussen al gedaan hebben, zullen die inspanningen zeker nuttig zijn. Zelfs als de resultaten te laat komen om nu nog een substantieel effect te hebben.