Waarom eenzaamheid even ongezond is als obesitas

Brugge heeft sinds kort een meldpunt tegen eenzaamheid, het Verenigd Koninkrijk zelfs een minister van Eenzaamheid. Of eenzaamheid écht een moderne plaag is, en of een aparte minister geschikt is om het fenomeen te bestrijden: experts zetten er grote vraagtekens bij. ‘Wat is het volgende, een minister van Verdriet?’

In de zomer van 2017 overleden in Brugge vier inwoners in alle eenzaamheid; pas weken later werden hun lichamen gevonden. Een nieuw actieplan tegen eenzaamheid, met een meldpunt en opleidingen voor thuiszorgers en andere deurprofessionals, moet een herhaling van zulke feiten in de West-Vlaamse hoofdstad voorkomen.

Het Verenigd Koninkrijk kreeg in januari zowaar een minister om eenzaamheid te bekampen. Een rapport van de Britse regering loog er niet om: meer dan 9 van de 65,5 miljoen Britten voelen zich vaak of altijd eenzaam. ‘Voor veel te veel mensen is eenzaamheid een droevige realiteit van het moderne leven’, zei premier Theresa May toen ze Tracey Crouch aanstelde als minister van Eenzaamheid. De Britse pers sprak van een eenzaamheidsepidemie.

De Nederlandse docent Eric Schoenmakers, die bij Fontys Hogescholen al jaren onderzoek doet naar eenzaamheid, begrijpt waarom de Britse ministersportefeuille er is gekomen: ‘Eenzaamheid is op dit moment fel in de aandacht. Het fenomeen kost de samenleving ook veel geld’, zegt hij. Maar van een scherpe toename is volgens hem geen sprake. ‘Eenzaamheid bestaat al zolang er mensen zijn. Je hoort weleens dat er nu meer eenzaamheid is omdat de samenleving individualiseert, maar dat verband kunnen we niet aantonen.’ Ook de populaire stelling die eenzaamheid linkt aan verdwijnende traditionele verbanden, zoals familie, kerk en lokale gemeenschappen, kan Schoenmakers niet overtuigen: ‘Binnen die verbanden waren mensen vroeger ook eenzaam, omdat ze er niet in mee konden of omdat ze er net niet bij hoorden.’

Het aantal mensen dat zich eenzaam voelt blijft wel spectaculair hoog. Schoenmakers: ‘In de hele westerse wereld, en dus ook in Nederland en Vlaanderen, schommelt hun percentage al decennia rond de 30 à 40 procent.’

Eenzaamheidspil

Wat is eenzaamheid? ‘Alleen zijn’ of ‘sociaal geïsoleerd zijn’ is het niet: je kunt je eenzaam voelen ondanks een partner of brede vriendenkring. De moderne opvatting luidt: eenzaamheid is geen staat maar een gevoel, zoals honger of dorst. Mensen ervaren een tekort aan verbondenheid, aan diepgaander menselijk contact. Voor velen is dat een signaal om in actie te komen. ‘In 9 op de 10 gevallen wérkt dat signaal ook’, zegt Eric Schoenmakers. ‘Mensen gaan dan bijvoorbeeld weer wat meer naar anderen toe. Of als ze thuiswerken, gaan ze weer meer naar kantoor. Vaak kun je eenzaamheid best wel zelf oplossen. Maar dat geldt natuurlijk niet voor iedereen. Als het niet lukt en je geen uitweg vindt, omdat die er niet is of omdat je het niet kunt of wilt, is er sprake van problematische eenzaamheid.’

Eenzaamheid kan iedereen overkomen. Ze komt voor bij alle leeftijden en onder alle lagen van de bevolking, en ontstaat bij uitstek na een ingrijpende verandering: je partner overlijdt, de kinderen gaan het huis uit, je komt in armoede terecht, je verhuist of wordt ziek. In sommige leeftijdscategorieën is de kans op eenzaamheid groter, met name bij hoogbejaarden en pubers. Ook wie sociaaleconomisch in de problemen zit of sukkelt met zijn gezondheid, loopt een hoger risico.

Langdurige eenzaamheid maakt niet alleen ongelukkig, ze is ook ongezond en zelfs dodelijk. Langdurig eenzame mensen hebben meer stress, een hogere bloeddruk en zo een verhoogde kans op hart- en vaatziekten. Ze hebben minder weerstand en worden vaker depressief. Het verband tussen eenzaamheid en slechte gezondheidsindicatoren is aangetoond in longitudinaal onderzoek, legt Eric Schoenmakers uit. ‘Dat is belangrijk, want zulk onderzoek laat zien dat mensen eerst eenzaam worden en dan ziek, en niet andersom.’ Volgens recent internationaal onderzoek zou eenzaamheid even ongezond zijn als obesitas en roken – een echte killer, dus.

Al sinds de jaren 1970 wordt veel onderzoek gedaan naar de oorzaken en gevolgen van eenzaamheid. Maar hoe eenzaamheid nu precies werkt, dat blijft volgens Schoenmakers ‘een zwarte doos’. Wetenschappers doen metingen voor en na een interventie: zo kunnen ze nagaan of mensen zich meer of minder eenzaam voelen. ‘Maar wat tússen die metingen gebeurt, welke mechanismen aan het werk zijn en welke knopjes mensen hebben om aan te draaien? Dat weten we eigenlijk niet.’

Sinds kort zijn hersenwetenschappers op zoek naar de biomedische oorzaken van eenzaamheid. Ze hebben het fenomeen al in verband gebracht met geringe activiteit in een hersengebied dat eerder al werd gelinkt aan depressie. Zal er ooit een pil tegen eenzaamheid komen, bijvoorbeeld op basis van een stofje dat eenzame mensen niet meer aanmaken? Professor gerontologie Nico De Witte (VUB en Hogeschool Gent) gelooft er niet in. ‘En als ze toch wordt uitgevonden, zal ze niet werken. Eenzaamheid is daarvoor te complex. Alsof mensen door het innemen van een paar moleculen plots gaan denken: ik ben tevreden over mijn netwerk – terwijl ze er helemaal geen hebben.’

De Witte waarschuwt: ‘We mogen van eenzaamheid geen ziekte maken.’ Maar door het hersenonderzoek en de medische focus op eenzaamheid lijkt wel een nieuwe psychische aandoening in de maak: de eenzaamheidsstoornis – klaar om te worden opgenomen in de volgende editie van de almaar dikker wordende DSM, het Amerikaanse standaardwerk voor psychiatrische diagnostiek.

Blaming the victim

De kwalijke trend om te ‘psychiatriseren’ – ofwel: telkens weer nieuwe psychische stoornissen te bedenken voor fenomenen die met onze competitieve westerse consumptiemaatschappij samenhangen – is een van de stokpaardjes van de Leuvense psychiater Dirk De Wachter. ‘Die trend volgt uit pogingen om mensen te helpen, daar niet van’, zegt hij. ‘En dat er in het brein een link naar eenzaamheid kan worden gevonden, wil ik ook niet uitsluiten. Maar het gevolg is dat we het probleem maatschappelijk doodzwijgen. We leggen alle verantwoordelijkheid bij de individuele mens, en in de huidige stand van het wetenschappelijk onderzoek betekent dat: bij zijn hersenweefsel. En die eenzame? Die moet maar in therapie en tegen betaling “aan zichzelf werken”, zoals dat heet, en de juiste medicatie nemen.’

Door van eenzaamheid een zaak van het individu te maken, zegt Nico De Witte, ontstaat ook het gevaar dat we aan blaming the victim doen: als je eenzaam bent, is dat je eigen schuld.

Dat eenzaamheid niet alleen een individuele kwestie is, illustreert het behoefteonderzoek dat de VUB sinds 2004 doet bij 80.000 thuiswonende 60-plussers in 200 Vlaamse gemeenten. Gemiddeld heeft de helft van hen matige of ernstige eenzaamheidsgevoelens, zegt Nico De Witte. Maar de verschillen naargelang de woonplaats zijn groot. ‘In de ene gemeente is 12,7 procent van de 60-plussers ernstig eenzaam, in de andere 25 procent.’ Met andere woorden: hoe de lokale gemeenschap is georganiseerd, speelt ook een rol. ‘Het gaat dan bijvoorbeeld om de inrichting van de buurt: zijn er zitbanken, oversteekplaatsen, is het veilig? Ouderen die zich goed voelen in hun buurt, rapporteren minder eenzaamheidsgevoelens.’

Ook De Wachter verwijst naar ‘de verloren verbinding van eenzame mensen met hun context’, zowel de familiale als de bredere maatschappelijke. ‘Als ik één rode draad zou moeten trekken door de aandoeningen waarmee ik in mijn spreekkamer te maken krijg, is dat eenzaamheid. Soms zijn mensen zo geïsoleerd dat ze er psychisch ziek van worden. Denk aan burn-out, depressie, buitensporig medicijngebruik en zelfs ernstige aandoeningen zoals psychoses.’ De psychiater waarschuwt voor relativisme: dat we onze ogen sluiten voor de huidige omgang van het fenomeen omdat het nu eenmaal inherent aan de menselijke conditie is. Maatschappelijke oplossingen, aldus De Wachter, verdwijnen zo naar de achtergrond.

Datingsites werken

De vraag is: hoe kunnen die maatschappelijke oplossingen eruitzien? Structurele, langdurige eenzaamheid is moeilijk te bestrijden. Mensen zijn het vaak verleerd met anderen om te gaan, en zoeken hun heil in lapmiddelen zoals roken en drinken, tv-kijken, shoppen, gamen enzovoort. Ook sociale media zijn een geliefd lapmiddel. ‘Sociale media in de plaats van een bestaand netwerk, dat werkt niet’, zegt Eric Schoenmakers. ‘De kans bestaat dat je er nog eenzamer van wordt.’ Een uitzondering zijn datingsites, omdat mensen met elkaar in contact brengen juist hun corebusiness is. Daarom kunnen ze een interessant instrument zijn in de strijd tegen eenzaamheid, denken experts.

Ook al vertrekken veel initiatieven vanuit de beste bedoelingen: maatschappelijke hulp bij eenzaamheid zet weinig zoden aan de dijk, zegt Eric Schoenmakers. ‘Uit steeds meer onderzoek blijkt dat sociale interventies geen oplossing zijn voor eenzaamheid. Er is veel research naar gedaan, en uiteraard zijn er weleens interventies die ergens werken – maar als die dan opnieuw worden getest, werken ze beperkt of helemaal niet.’ Nico De Witte: ‘Als één ding moeilijk op te lossen is, zeker door professionele hulpverleners, dan wel eenzaamheid.’

Dat komt ook omdat eenzaamheid zo veel verschillende verschijningsvormen heeft en voor iedereen anders is, zegt Schoenmakers. ‘Veel eenzaamheid volgt bijvoorbeeld uit het gemis van een partner. Dat krijg je niet opgelost met een nieuwe hobby of vrijwilligerswerk.’

Schoenmakers: ‘Er zijn echt wel mensen die het contact met de samenleving missen, natuurlijk. De samenleving kan wel iets doen om dat contact te vergemakkelijken, bijvoorbeeld activiteiten opzetten.’ Een buurtregisseur kan daarin volgens De Witte een rol spelen. ‘Hij kan mensen weer met elkaar leren praten. Alle eenzame mensen uit een buurt gewoon bij elkaar zetten – samen met anderen zijn betekent niet dat je je verbonden voelt – of activiteiten organiseren zonder te weten of de betrokkenen daar wel in zijn geïnteresseerd: dat werkt niet. Als iemand geen zin heeft in kantklossen, krijg je hem of haar daar met geen stokken naartoe.’

Wat niet betekent dat mensen die eenzaam zijn op geen enkele manier professioneel geholpen kunnen worden. Ze kunnen bijvoorbeeld aan een positief zelfbeeld werken – wie zichzelf al niet leuk vindt, kan dat moeilijk van anderen verwachten -, aan sociale vaardigheden en aan realistische verwachtingen over hun eigen netwerk. ‘Sommige mensen hebben een uitgebreid netwerk, maar zijn toch ontevreden’, zegt De Witte. ‘Dan kan de interventie er deels in bestaan om hun verwachtingspatroon bij te stellen. Is de intimiteit waarop je in die relatie hoopt wel realistisch? Kun je van je voltijds werkende kinderen verwachten dat ze vier keer per week twee uur langskomen?’

Door het stigma dat op eenzaamheid rust durven veel mensen zelfs niet toe te geven dat ze eronder lijden. Maken we eenzaamheid bespreekbaar – vanuit de gedachte dat ze nu eenmaal bij het leven hoort, en meestal maar tijdelijk is – dan zou ook dat hen helpen om ermee naar buiten te komen, zegt Schoenmakers. ‘Niet dat ze dan per se minder eenzaam worden, maar het werkt op een andere manier: het kan hen op andere emoties helpen focussen. Iemand kan bijvoorbeeld best eenzaam zijn omdat hij zijn partner is kwijtgeraakt, maar tegelijk heel gelukkig zijn met zijn kinderen en kleinkinderen.’

Doe het zelf

Volgens Nico De Witte zou het verstandig zijn om de focus te verleggen: van het bestrijden van eenzaamheid naar het herstellen van het sociale weefsel. ‘Wie met pensioen gaat, bijvoorbeeld, valt vaak aan gevoelens van eenzaamheid ten prooi – opeens presteer je niets meer. Geef ouderen daarom zinvolle activiteiten, spreek ze aan op hun competenties.’ Ook Dirk De Wachter heeft het over ‘solidariteit en een sterke sociale zekerheid, over de strijd tegen de uitsluiting van sommige groepen’.

Of een aparte minister van Eenzaamheid daartoe kan bijdragen? De Witte vindt het te gek voor woorden: ‘Wat is het volgende, een minister van Verdriet? Laten we bescheiden blijven.’ Eric Schoenmakers sluit zich daarbij aan: ‘Precies omdat ze des mensen is, zul je eenzaamheid nooit uitgeroeid krijgen. Dat lijkt me inderdaad hetzelfde als verdriet in de ban doen. Je moet mensen hun gevoel van eenzaamheid ook niet willen afnemen. Hooguit moet je kijken of je iemand kunt helpen die dat gevoel maar niet kwijtraakt.’

‘De politiek kan natuurlijk wel zorgen voor een draagvlak dat op zijn minst sociale interacties niet in de weg staat’, zegt Dirk De Wachter. Maar ook hij gelooft niet dat een ‘wezenlijk probleem’ als eenzaamheid, versterkt door onze supercompetitieve samenleving die inzet op individueel succes, door een minister kan worden opgelost. ‘Ik heb dat ook tegen minister van Welzijn Jo Vandeurzen (CD&V) gezegd. Ik dacht dat hij een beetje boos zou worden, maar hij was juist opgelucht.’

De toenemende aandacht voor eenzaamheid is alvast hoopgevend, vindt De Wachter, ‘maar er is nog een lange weg te gaan. Het moet bij iedereen doordringen dat eenzaamheid een zaak is van ons allemaal. Reken niet op een minister. Doe er zelf iets aan.’