Het is niet uitgesloten dat de omikronvariant van het coronavirus ons de weg naar de uitgang van de pandemie zal wijzen. Maar grote voorzichtigheid blijft geboden.
Het is een prikkelende gedachte. Misschien is de nieuwe omikronvariant van het coronavirus, die recent in Zuid-Afrika opdook en nu al de wereld rondreist, precies wat we nodig hebben om aan de wurggreep van het virus te ontsnappen.
Virussen evolueren vaak als volgt: als ze een nieuwe gastheer/gastvrouw bereiken waarin ze zich succesvol kunnen vermenigvuldigen, zaaien ze eerst dood en verderf, omdat ze niet efficiënt bestreden kunnen worden. Maar zodra er weerstand is opgebouwd, muteren ze om die te kunnen omzeilen.
Veel virussen introduceren veranderingen waardoor ze besmettelijker worden en tegelijk minder dodelijk of virulent. Een virus heeft geen plan. Het is de ultieme overlevingsmachine die er alleen op uit is zichzelf zo veel mogelijk voort te planten. En als het zijn gastheer minder ziek maakt, kan dat zijn verspreiding vergemakkelijken.
Zo is het waarschijnlijk gegaan met de vier coronavirussen die nu al in de mensheid circuleren en doorgaans niet meer dan banale verkoudheden veroorzaken. Een van de vier zou de fameuze ‘Russische griep’ geweest zijn, die op het einde van de negentiende eeuw een ravage aanrichtte, maar finaal evolueerde naar een relatief onschadelijk virus. De meeste virologen gaan ervan uit dat het huidige coronavirus ook ‘endemisch’ zal worden en zich in de mensheid zal nestelen zonder nog veel overlast te veroorzaken. Het zal blijven bestaan, maar het zal zijn giftanden verliezen.
Vijftig mutaties
De snelle ontdekking van de omikronvariant in Zuid-Afrika is goed nieuws. Het bewijst dat op veel plekken in de wereld de opsporingsmechanismen in staat zijn om snel nieuwe virusvarianten op te pikken. Er zijn aanwijzingen dat omikron pas eind september ontstond, mogelijk in een langdurig zieke patiënt met een verzwakt immuunsysteem, bijvoorbeeld als gevolg van een besmetting met het aidsvirus. In zulke patiënten heeft een virus veel tijd om te muteren en aanpassingen te selecteren die maken dat het gemakkelijker aan de afweer ontsnapt.
De eerste patiënt zou op 11 november in Botswana gedetecteerd zijn. Een week later bleek dat de variant al sterk verspreid was in de regio van de Zuid-Afrikaanse steden Johannesburg en Pretoria. Die hebben een internationale luchthaven, zodat omikron al her en der in de wereld opduikt, ook in ons land via een – niet-gevaccineerde – persoon die uit Egypte kwam. Het vliegverkeer werd in ijltempo gekortwiekt, maar mogelijk te laat om de verspreiding van de nieuwe variant de kop in te kunnen drukken.
Onrustwekkend is dat de omikronvariant meer dan vijftig genetische mutaties draagt in vergelijking met de originele virusstam. Hij is niet rechtstreeks verwant aan een variant die we kennen, dus ook niet aan de deltavariant die vandaag wereldwijd dominant is. Hij draagt een mix van een dertigtal mutaties op het fameuze stekeleiwit dat het virus gebruikt om cellen te infecteren. Een aantal daarvan is al in andere varianten gezien, andere zijn nieuw. Eén mutatie in het stekeleiwit was er verantwoordelijk voor dat het coronavirus, dat uit andere dieren stamt, plots ook mensen kon besmetten. Mutaties in het stekeleiwit worden met argusogen gevolgd. Op 26 november maakte de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) van omikron een ‘variant of concern’: iets om angstvallig in de gaten te houden.
De meeste patiënten bij wie de omikronvariant werd gedetecteerd, zijn jonge mensen die doorgaans beter op een coronabesmetting reageren dan oudere.
De variant lijkt in staat om onze afweer tegen eerdere varianten minstens gedeeltelijk te omzeilen, hoewel nog niet duidelijk is in welke mate hij een groot gevaar voor de volksgezondheid zal worden. De eerste indicaties uit Zuid-Afrika lijken uit te wijzen dat hij mensen minder ziek maakt dan verwacht – de meeste patiënten hebben alleen last van vermoeidheid en wat spierpijn. Het doet de hoop rijzen dat het virus de weg van verhoogde besmettelijkheid én verlaagde virulentie is ingeslagen.
Als dat zo zou zijn, zou je omikron kunnen beschouwen als een gratis vaccin van de natuur tegen het virus. Als hij een stuk besmettelijker is dan de vandaag dominante deltavariant, zou hij die laatste op relatief korte termijn kunnen verdringen – volgens sommige ramingen zou hij zich drie tot zelfs zes keer sneller verspreiden dan delta. Als omikron tegelijk minder belastend zou zijn voor het menselijk lichaam, zou dat een goede zaak zijn, want dan zouden besmette personen minder ziek worden. Zo zou het virus inderdaad een relatief onschadelijk endemisch karakter kunnen krijgen.
Een herinfectie
Maar er zijn nog een aantal fundamentele onzekerheden. Om te beginnen is er in het zomerse Zuid-Afrika nu relatief weinig corona. De meeste patiënten bij wie de omikronvariant werd gedetecteerd, zijn jonge mensen die doorgaans beter op een coronabesmetting reageren dan oudere. Het blijft wachten op resultaten van de kwetsbaarste bevolkingsgroepen. Voorts heeft naar schatting 60 tot 80 procent van de Zuid-Afrikanen al een coronabesmetting gehad, waardoor omikron als een vorm van herinfectie beschouwd moet worden. Herinfecties zijn doorgaans minder belastend dan eerste infecties, zelfs met varianten.
Omdat in Zuid-Afrika nog maar een kwart van de mensen gevaccineerd is, blijft het onduidelijk in welke mate de huidige vaccins beschermen tegen de nieuwe variant. Vaccinproducenten maken zich sterk dat ze relatief snel aangepaste vaccins tegen nieuwe varianten kunnen maken. De vraag is alleen, zoals bleek uit een analyse in Nature, hoe snel ze die op de markt kunnen brengen. Omdat er steeds minder niet-gevaccineerde mensen zijn, wordt het moeilijker om effectiviteitsstudies uit te voeren met niet-gevaccineerden als controle. Er zal een switch gemaakt moeten worden naar zogenaamde ‘immunogeniciteitstudies’, waarbij de werkzaamheid van een nieuw vaccin vergeleken wordt met die van de oudere. De procedures daarvoor worden momenteel uitgewerkt.
De paniekreactie van de wereld op het opduiken van de nieuwe variant bewijst dat de schrik er nog goed in zit. Maar analisten waarschuwen ervoor dat de volgens sommigen ‘overspannen’ reactie – het aan banden leggen van het vliegverkeer – ertoe kan leiden dat een aantal landen in de toekomst minder snel een nieuwe variant zal melden. De meeste virusvarianten die gedetecteerd worden, sterven uit voor ze op de internationale radar komen.
Het blijft evenwel zaak zo alert mogelijk te zijn. Het virus reageert eindeloos veel sneller dan wij, met onze complexe sociale systemen. Het heeft het voordeel van de eenvoud. Maar ooit krijgen we het onder controle. Helaas is het veel minder moeilijk om in een pandemie te sukkelen dan om er weer uit te raken. ‘Geduld is cruciaal’, kopte Science boven een analyse van de ontwikkelingen rond de omikronvariant. Het zal zo’n twee weken duren voor we meer zekerheid zullen hebben over de gevolgen.
