Steeds meer Belgische militairen die in ex-Joegoslavië op missie zijn geweest, hebben te kampen met gezondheidsproblemen. Het ‘Balkansyndroom’ zou al één militair het leven hebben gekost.

Wat was er aan de hand met het kasteel van Darda in de Kroatische Baranja? 650 Belgische militairen verbleven van 13 juli tot 17 december 1995 in het kasteel voor de operatie Belbat X. Een achttal van hen is nadien ernstig ziek geworden en één militair is overleden.

‘Abnormaal veel’, vindt luitenant-kolonel Danny Vanormelingen van het betrokken bataljon Bevrijding/5de Linie in Leopoldsburg. De ongeruste kolonel vraagt de legertop de klachten te onderzoeken. En alle andere eenheden te screenen die in Darda zijn geweest. Geneesheer generaal-majoor Roger Van Hoof, de chef-staf van de medische dienst, gaat in op die vraag en stelt een onderzoek in.

Maar ook elders in de Balkan hebben militairen gezondheidsproblemen opgelopen. Volgens het VSOA, de grootste militaire vakbond, wordt het lijstje elke dag langer. Militairen met chronische vermoeidheid, maag-darmproblemen, huidziekten, kanker… De vakbond spreekt van het Balkansyndroom en wil dat alle getroffen militairen aanspraak kunnen maken op een invaliditeitsvergoeding. Precies hier wringt het schoentje. Omdat oorlogen tegenwoordig worden gevoerd met geavanceerd chemisch, biologisch en nucleair wapentuig (verarmd uranium), kan de precieze oorzaak van de post-missieklachten moeilijk bewezen worden. Zodat het invaliditeitspensioen uitblijft.

Volgens de wet moet daarvoor namelijk het oorzakelijk verband bewezen zijn. De wet moet daarom, zo vindt de vakbond, worden aangepast. Een taak voor de minister van Pensioenen. Intussen blijven de legertop en de minister van Landsverdediging, André Flahaut (PS), niet bij de pakken zitten. Alle militairen die in de Balkan zijn geweest, zullen worden onderworpen aan een grondig gezondheidsonderzoek. En alle militairen die op missie zijn geweest, moeten nadien jaarlijks op bezoek bij de arbeidsgeneesheer.

KASTEEL VAN DARDA

Vroeger was Michaël (26) nooit ziek. Zeven dagen na zijn thuiskomst uit Darda begon het. Hij kon nog moeilijk spreken. Kort daarna was hij half verlamd. Een maand later, helemaal verlamd. Nu kan Michaël niets meer. Niet spreken, niet eten. Zijn blinkende ogen verraden dat hij er met zijn hoofd wel nog helder bij is. Komt het door Darda? Niemand kan het bewijzen, niemand heeft het onderzocht. De moeder van Michaël, Rosette Maes (55), zelf multiple-sclerosepatiënte, antwoordt vanuit haar rolstoel in zijn plaats: ‘Eerst spraken de artsen van multiple sclerose, dan van een hersentumor, dan weer van MS. Maar de ruggenmergpuncties waren altijd negatief en de scan die MS moest bewijzen, heeft niets opgeleverd. Volgens de arts van het leger die ons kwam bezoeken, heeft Michaël zijn problemen in Kroatië opgedaan. Maar dat is door het leger nooit gecontroleerd.’ Rosette Maes heeft het tegenwoordig moeilijk om de eindjes aan elkaar te knopen. Het leger heeft Michaël ‘op rust gesteld’, maar de maandelijkse 38.000 frank die hij nu krijgt, volstaan niet om de zware ziekte- en verzorgingskosten te betalen.’

Eric Vande Ven (42) vecht voor zijn leven. Hij herstelt van een derde chemotherapie. Die heeft de ziekte niet afgeremd. De dokters willen het nu met bestraling proberen. Eric heeft lymfoom, een uiterst kwaadaardige, snel om zich heen grijpende, heel zeldzame vorm van huidkanker.’Eerst dacht ik dat mijn probleem met de Hawk te maken had. Ik heb 13 jaar in de onmiddellijke omgeving van zulke radars gewerkt. Iedereen weet dat de straling van de Hawk kankerverwekkend is. In het stralingsveld hebben de bomen geen groene, maar bruine bladeren. Toen ik in de pers van het Balkansyndroom hoorde, ben ik andere verbanden gaan leggen. Met Darda. Tijdens een mortieraanval van de Serviërs moesten we een schuilkelder in. Daar ben ik in slaap gevallen. Mijn rechterbovenarm heeft toen op een vochtige, vettige smurrie gelegen. Toen we uit de schuilkelder kwamen, stond die arm vol blaasjes. Met wat zalf zag hij er snel weer normaal uit. Maar in maart ’99 stond er plots weer één rood vlekje op. Algauw kwamen er andere bij. Eerst waren ze goedaardig. Een paar maanden later, hoogst kwaadaardig.’

Eric voelt zich machteloos, maakt zich zorgen voor zijn gezin, voor zijn twee kinderen. ‘Het leger heeft mij aangeduid om te gaan. Voor de vrede. Nu zitten wij in de miserie. Hebben wij geen recht op hulp, op een vergoeding?’

Voor zijn zending naar de Balkan was Didier Martella (41) ultraloper. Altijd in goede conditie, nooit ziek. Sinds Darda is dat anders. De fut is eruit. Hij is snel moe, vermagert zienderogen. In september kreeg hij plots een gezwollen elleboog. Maandenlang was die serieus ontstoken. ‘Nu pas is de arm genezen. Maar ineens staan er rode vlekken op mijn rug. Ik ben ongerust. Stel mij vragen over Darda. Ik ben met een Kroatische getrouwd, die uit die streek afkomstig is. Zij is er zeker van: op 500 meter van het kasteel stond vroeger een chemische fabriek.’

‘Sinds de berichten in de pers zijn er acht nieuwe gevallen van militairen die beweren tijdens hun zending in de Balkan gezondheidsklachten te hebben opgelopen. Allemaal waren ze in Darda, stuk voor stuk hebben ze deelgenomen aan Belbat X’, bevestigt geneesheer generaal Van Hoof. ‘Vier van de acht militairen die na hun missie in Darda ziek zijn geworden, lijden aan een kwaadaardige aandoening. Die is echter bij elk van hen totaal verschillend, zodat het verband met het verblijf in het kasteel van Darda moeilijk gelegd kan worden’, besluit de generaal.

TEXTIELFABRIEK IN VISOCO

Hetzelfde probleem doet zich voor bij de vele Amerikaanse en Britse militairen die met het Golfoorlogsyndroom van Irak zijn thuisgekomen. ‘Hun ziektebeelden zijn zo divers en ongewoon en de mogelijke oorzaken zo verscheiden, dat de link met de missie ook bij hen moeilijk gelegd kan worden’, weet Ernst-Jan Hagendoorn, expert chemische en biologische wapens van de humanitaire organisatie Human Rights Watch in Washington. ‘In een oorlogsgebied worden militairen aan heel verschillende dingen blootgesteld. Wetenschappers raken het daarom niet eens over de precieze oorzaak van het Golfoorlogsyndroom. Is het verarmd uranium de boosdoener? Of zijn het chemische stoffen, insecticiden, vervuiling, polyvaccinatie, stress? Hoe dan ook, als militairen tijdens een zending ziek worden, moet de overheid haar verantwoordelijkheid opnemen. Ze moet trouwens vooraf ook de uitgezonden militairen op de mogelijke gevaren wijzen. Alle NAVO-partners wisten, bijvoorbeeld, dat het Joegoslavische leger chemische wapens en munitie had opgeslagen. Hierover hadden de manschappen vooraf informatie moeten krijgen.’

Hebben alleen militairen van Belbat X in Darda gezondheidsproblemen opgelopen? ‘Verschillende andere groepen hebben in het kasteel van Darda verbleven, dat volledig door Belbat I werd gereinigd. Tot nu toe zijn er van die eenheden geen klachten binnengekomen’, antwoordt generaal Van Hoof.

Maar er is niet alleen Darda. Ook militairen die elders in de Balkan zijn geweest, hebben gezondheidsproblemen. Militairen die in de stoffige kelders van een gebombardeerde textielfabriek in Visoco (’96 en ’97) hebben gezeten, bijvoorbeeld. Reeds ter plekke hadden nogal wat militairen last van ademhalingsproblemen, buikloop en oogontstekingen. Een aantal van hen sukkelt nog altijd. ‘Onze hele compagnie heeft last van een niet-identificeerbaar soort schimmels’, zegt een militair die liever niet met naam wenst te worden genoemd. ‘Elke zomer verdwijnen ze. Elke winter komen ze terug. Soms op het hele lichaam. Als we nerveus worden, staan we vol. Daar komt bij dat de informatie hierover uit mijn medisch dossier is gehaald. In de toekomst kan ik een en ander dus nog moeilijk bewijzen. Gelukkig is er hierover een algemeen model 150 opgemaakt voor de hele compagnie.’ De opperbevelhebber van het Nederlandse leger gaat ervan uit dat 20 percent van de uitgestuurde militairen met gezondheidsklachten terugkomt, waarvan 5 percent ernstig.

Hoeveel van de 14.000 Belgische militairen die naar ex-Joegoslavië zijn geweest vandaag klachten hebben, is niet duidelijk. Daar komt nu verandering in. Binnen de Medische Dienst van de Belgische krijgsmacht heeft geneesheer generaal Van Hoof een werkgroep ‘epidemiologie, hygiëne en arbeidsveiligheid’ opgericht die bij alle gewezen deelnemers aan de hand van een vragenlijst zal peilen naar eventuele gezondheidsproblemen. De arbeidsgeneesheren van de Medische Dienst zullen voortaan de klachten over een Balkanzending ook doorspelen naar de directie arbeidsgeneeskunde van de Medische Dienst, zodat ze centraal worden opgetekend. Twee keer per jaar worden die gegevens meegedeeld aan de minister van Landsverdediging.

Wat de erkenning van de klachten betreft, houdt de generaal voorlopig de boot af: ‘Omdat ze vaak vaag zijn en de link met de Balkan niet altijd duidelijk is.’ ‘Ziek is ziek’, reageert volksvertegenwoordiger Stef Goris (VLD), lid van de Commissie Landsverdediging en van de Defensiecommissie van de West-Europese Unie. ‘Soldaten die het Balkansyndroom hebben opgelopen, moeten worden erkend. Dat zou Europees moeten worden geregeld. Zoals ook de preventie van de gezondheidsrisico’s, nu we meer en meer naar een chemische en biologische oorlogvoering evolueren.’

‘Wij staan achter de generaal, willen hem met raad en daad helpen, ook al zijn wij ervan overtuigd dat ook hij niet over alles wordt geïnformeerd zoals het hoort’, reageert het VSOA dat voor alle soldaten met het Balkansyndroom een speciaal statuut eist.

Marleen Teugels