‘Levensbeschouwing op school: wat willen de leerlingen?’

‘Het voorstel om meerdere godsdienstvakken en zedenleer te versmelten tot één enkel vak (LEF) is interessant, maar gemakkelijker gezegd dan gedaan’, schrijft onderzoeker Ides Nicaise namens Logia.

Zowel Lieven Boeve, topman van Katholiek Onderwijs Vlaanderen, als de bisschoppen hebben het debat over levensbeschouwelijke opvoeding op school opnieuw op gang geschoten. Zij hebben gelijk, want het levensbeschouwelijke klimaat in Vlaanderen evolueert aan een razend tempo. Dat blijkt ook uit ons onderzoek van enkele jaren geleden in een aantal Vlaamse basisscholen.

Dat onderzoek vond plaats in scholen van alle netten (GO!, katholiek onderwijs, gemeentelijk onderwijs en methodenonderwijs). Tot onze aangename verrassing kregen we van alle betrokken partijen medewerking: koepels, scholen, ouders, leerkrachten en… leerlingen. Vlaanderen leeft op dat vlak dus niet meer in hokjes. Wij waren vooral geïnteresseerd in scholen met een divers publiek (niet-gelovigen, katholieken, moslims, protestanten) maar daaruit kwam een merkwaardig gemeenschappelijk beeld naar voren: de leerlingen (kinderen van 10-12 jaar) bespreken onder elkaar hun grote zingevingsvragen, maar dan op de speelplaats, want noch hun ouders, noch de leerkrachten geven hen veel houvast.

Heeft God de wereld, de dieren en de mensen geschapen, of zijn we uit apen ontstaan? Is er wel een god, of was er alleen een oerknal? Wat gebeurt er met mijn opa als die sterft? Kunnen wij als moslims Kerstmis mee vieren? Zijn zelfmoordterroristen gehoorzaam aan Allah?

Worstelen met dilemma tussen neutraliteit en écht pluralisme

Het officieel onderwijs, dat elke levensbeschouwing onderwijst die ouders vragen, worstelt nog steeds met het dilemma tussen neutraliteit en écht pluralisme. Neutraliteit betekent dat de levensbeschouwing op school zo weinig mogelijk aan bod komt: leerkrachten onthouden zich van elke commentaar en verwijzen de kinderen met hun zingevingsvragen naar hun respectievelijke leerkrachten levensbeschouwing.

Die houden zich, elk in hun eigen levensbeschouwelijk vak, aan hun eigen invalshoek, terwijl de kinderen van de 21ste eeuw ongecomplexeerd bricoleren met diversiteit. In de rest van het curriculum, in de gangen en op de speelplaats houden de leerkrachten zich op de vlakte. Zij hebben richtlijnen gekregen: levensbeschouwing is een privézaak, geen zaak voor de school. Alsof mensen buitenshuis niet meer met zingeving bezig zijn.

Neen, de echt pluralistische scholen uit het officieel onderwijs zijn een minderheid waar het debat tussen leerlingen van verschillende levensbeschouwingen aangemoedigd en deskundig begeleid wordt.

In het katholiek basisonderwijs geven de klasleerkrachten godsdienst. De redenering is dat godsdienst niet alleen een vak is, maar ook een dimensie die het ganse opvoedingsproject van de school zou moeten doordesemen. Alleen is de grote meerderheid van de katholieken, en dus ook van de klasleerkrachten, zelf niet meer zo overtuigd van wat de Kerk hen in hun jeugdjaren heeft voorgehouden. Dus geven ook leerkrachten in katholieke scholen steeds vaker forfait als de kinderen moeilijke vragen stellen.

Grijze samenleving en verschraalde dialoog

Levensbeschouwing is nochtans één van de belangrijkste dimensies van opvoeding. Wie pleit voor afschaffing van levensbeschouwelijke vakken op school, streeft naar een grijze samenleving waar de grote vragen en drijfveren van mensen bevroren worden en de dialoog tussen mensen en groepen verschraalt tot functioneel overleg. Laat ons dit asjeblieft onze kinderen niet aandoen.

De oproep van de bisschoppen om het vak godsdienst te verdiepen, met meer nadruk op kennis van bijbelverhalen en van de sacramenten, is terecht. Het is geen pleidooi voor verstrakking, maar tegen vervlakking. De ‘grote verhalen’ uit de bijbel zijn geen doctrine maar verhalen over en voor zoekende mensen (Abraham, Mozes, Jesaja…) of over concrete ethische grondvragen (de barmhartige samaritaan, de genezing van de lamme, de werkers van het elfde uur, de bergrede…). Heel wat van deze verhalen zijn trouwens gemeenschappelijk aan de drie boekgodsdiensten (jodendom, christendom en islam).

Natuurlijk moet de levensbeschouwelijke opvoeding in een superdiverse samenleving ook een plaats geven aan die diversiteit, en leerlingen begeleiden in hun groei naar hun eigen levensbeschouwing. Ook katholieke scholen hebben de (morele) plicht om bv. moslimleerlingen of niet-gelovige leerlingen daarin te helpen. Een sterk voorbeeld daarvan is de Horizon, een katholieke school uit Beringen die, omdat quasi alle leerlingen moslims zijn, besloot om het vak islamitische godsdienst aan te bieden.

Voor de doorsnee katholieke school is het model van de ‘dialoogschool’, gepropageerd door Lieven Boeve, wellicht op korte termijn de meest geschikte oplossing: het vak godsdienst wordt zo gegeven dat leerlingen van verschillende levensbeschouwingen er respectvol van elkaar leren, zonder bekeringsdruk, ook al blijft de basisvisie de christelijke. Op langere termijn kan een verdere convergentie met de andere netten aangemoedigd worden door vrije scholen toe te laten om ook andere levensbeschouwelijke vakken te onderwijzen, met dito subsidies.

Het voorstel om meerdere godsdienstvakken en zedenleer te versmelten tot één enkel vak (LEF) is interessant, maar gemakkelijker gezegd dan gedaan: zal men dat dan ook een groter gewicht geven om zo’n uitgebreide leerstof grondig te kunnen behandelen? Zal men de leerkrachten dan opleggen om zich neutraal op te stellen? Is dat überhaupt mogelijk? Leren kinderen niet veel meer van het persoonlijke zoeken en vinden van hun leerkrachten dan van de leerstof zelf? En zal dat nog een plaats krijgen? Of zullen er christelijke, joodse, atheïstische varianten van het LEF-vak georganiseerd worden met telkens één hoofdaccent, waartussen ouders van verschillende levensbeschouwingen kunnen kiezen?

De opkomst van de (authentieke, vredevolle) islam in Vlaanderen is een zegen voor onze leerlingen, van welke levensbeschouwing ook, omdat moslims ons uitdagen om open en kritisch te dialogeren over onze grote levensvragen. Voor een groot deel zijn deze vragen trouwens gemeenschappelijk, net zoals de gelijklopende verhalen uit de bijbel en de koran. Laat ons de wederzijdse taboes opzij zetten en zoeken naar wat ons verbindt. Niet zwijgen maar dialoog over levensbeschouwing leidt tot harmonieus samenleven.

Ides Nicaise (HIVA / PPW – KU Leuven) is hoofddocent onderwijs en samenleving en onderzoeksleider onderwijs en levenslang leren, en co-auteur van het boek ‘Kleur in mijn klas’.