‘Langzaam maar zeker shoppen we onszelf de verdoemenis in’

Volgens Sarah Van Liefferinge hebben we vandaag meer dan ooit nood aan een nieuw economisch systeem en een nieuw mens- en wereldbeeld. ‘Het basisinkomen, met focus op lokale productie en consumptie en op een grondige tax shift, kan de motor hiervoor zijn.’

In deze periode van het jaar shoppen we als gekken, en dan komen de solden en Valentijn er nog aan. Lange rijen auto’s staan aan te schuiven voor ondergrondse stadsparkings, en in drommen laveren we van winkelstraten naar shoppingcentra.

Onze collectieve koopwoede accentueert de volgende ongemakkelijke waarheid: we zitten als maatschappij gevangen in onze consumptieverslaving. Maar het kan ook anders, als we tenminste bereid zijn om te veranderen.

We leven in een tijdperk van toenemende vervreemding, stress en extremisme. We moeten steeds harder en langer werken om te kunnen leven, terwijl zekerheden over de toekomst wankelen. We zijn gespannen, kwaad en bang, en zoeken naar manieren om die vervelende gevoelens weg te werken.

Shoppen helpt, althans voor heel even. Het biedt instant bevrediging. Maar studies tonen aan dat materialisme ons op lange termijn onrustiger en ongelukkiger maakt, zowel individueel als collectief.

Wie veel heeft wil steeds meer, en wie niets heeft verlangt naar zijn of haar deel van de koek. De belofte dat we door economische groei de koek groter zouden maken zodat er voldoende zou zijn voor iedereen, blijkt een leugen. De koek is intussen groot genoeg voor ons allen, maar de verdeelsleutels ‘markt’ en ‘staat’ falen.

De groeiende ongelijkheid zorgt voor heel wat spanningen, zowel lokaal als globaal. En de massaconsumptie van producten die uitbuiting en milieudestructie als grondvoorwaarde hebben, maakt de situatie enkel erger.

Langzaam maar zeker shoppen we onszelf de verdoemenis in en transformeren we onze planeet in een plastic poel. De emotionele malaise die uitdeint zoals een olievlek op het water gaan we te lijf met anti-depressiva, angstremmers en slaappillen: symptoombestrijding voor een uitzichtloze vicieuze cirkel.

Maar wat dan wel? Hoe maken we een eind aan dit destructieve patroon?

Consumptiegedrag onder de loep

Eerst en vooral kunnen we ons consumptiegedrag veranderen. Telkens wanneer we bij een multinational of internationale keten kopen, laten we geld wegvloeien uit de lokale gemeenschappen. We kunnen beter de lokale economie ondersteunen, en al zeker de handelaren die lokaal geproduceerde of duurzame alternatieven aanbieden. Minder wegwerp, meer kwaliteit. Het argument dat grote internationale bedrijven ‘broodnodige jobs jobs jobs’ bieden, houdt geen steek meer in tijden van delokalisatie, robotisering en digitalisering. Vroeg of laat verdwijnen die jobs toch, en wat dan?

Kleine zelfstandigen kunnen onze steun best gebruiken. Volgens het laatste KMO-rapport van Unizo werkt 38% van de Belgische kleinhandelaars met verlies. Zij kunnen onmogelijk concurreren met de dumpingprijzen van internationale winkelketens en online shops, en betalen ook nog eens belastingen die de grote spelers handig ontduiken. De ‘vrije markt’ blijkt in realiteit allesbehalve vrij te zijn.

Neem nu een succesvolle onderneemster zoals Murielle Scherre, die met haar lingeriemerk La Fille d’O internationaal faam verwierf. Vastberaden blijft zij kiezen voor lokale, duurzame en ethische productie. Jarenlang keerde ze zichzelf €1000 per maand uit, net onder de Europese armoedegrens van €1.074 voor een alleenstaande. En ze is niet de enige, want volgens een studie van het NSZ leeft één op de zes Belgische zelfstandigen met een inkomen van minder dan €833 per maand. Dat heet structurele armoede.

Onvoorwaardelijk basisinkomen

De financiële onzekerheid en de moordende leef-werk balans die velen van ons ervaren, maken onze samenleving allesbehalve warmer. Daarom is het onvoorwaardelijk basisinkomen een tweede pijler van de oplossing.

Het basisinkomen is een sokkel bedoeld om de basisbehoeftes te kunnen betalen, en moet dus boven de armoedegrens liggen. Voor extraatjes en luxe zal je moeten werken, dat is logisch. Maar in tegenstelling tot ons huidige systeem van uitkeringen, verlies je je basisinkomen niet als je werkt. Arbeid wordt niet langer bestraft en onaantrekkelijk gemaakt: je werkt zo hard je zelf wil en kan. En wie veel verdient en consumeert, betaalt het basisinkomen terug via belastingen.

Het basisinkomen wordt individueel toegekend, dus per persoon in plaats van per gezin. Het concept kan uitgebouwd worden in de schoot van de sociale zekerheid, wat ook betekent dat er blijft gezorgd worden voor mensen met een beperking of ernstige ziekte die extra kosten hebben. Er staat geen paternalistische controle of activering tegenover: het is een basisrecht, een aandeel van de welvaartskoek die we samen met onze (voor)ouders opgebouwd hebben.

Het basisinkomen stelt mensen in staat om even te ontsnappen aan de ratrace indien nodig, en biedt zo een antwoord op de burnout-cultuur. Het geeft ons financiële zekerheid en de vrijheid om te kiezen voor studies of opleidingen, voor ondernemerschap of de zorg voor geliefden. Bovendien zorgt het voor een sterkere onderhandelingspositie op de arbeidsmarkt, wat een zegen is voor zij die nu onaantrekkelijke of onderbetaalde jobs uitvoeren. We kunnen eindelijk de arbeid die er is beter verdelen, en organisch evolueren naar kortere werkweken. Het goede leven is dichterbij dan we durven dromen.

Tax shift

De financiering van het basisinkomen is een uitdaging, maar ook een uitgelezen kans voor de derde essentiële pijler: een fundamentele tax shift. Want hoe logisch is het dat de vele wegwerpproducten die mens en milieu onherroepelijke schade toebrengen spotgoedkoop zijn, terwijl lokale, ethische en ecologische alternatieven onbetaalbaar zijn? En waarom wordt arbeid zo zwaar belast dat heel wat kleine zelfstandigen en ondernemingen eronder lijden en hun producten noodgedwongen prijzig moeten maken?

Een verschuiving van lasten op arbeid naar lasten op consumptie, luxeproducten, transport en vervuiling, maar ook op vermogens en financiële transacties, is niet alleen wenselijk maar vooral noodzakelijk.

De planeet en haar bevolking staan onder zware druk. Steeds meer mensen beseffen dat we niet alleen een nieuw economisch systeem, maar ook een nieuw mens- en wereldbeeld nodig hebben om het tij te keren. Er is een globale bewustzijnsverandering aan de gang, al gaat dat voor sommigen te traag. Het basisinkomen, met enerzijds focus op lokale productie en consumptie en anderzijds op een grondige tax shift, kan een uitstekende motor zijn voor de hoogdringende economische en sociale verandering. Wat hebben we te verliezen?