‘Kunst is minstens even belangrijk als water’

‘Kunst en de ecologische rijkdommen van onze aarde hebben met elkaar gemeen dat ze in principe van iedereen zijn, maar in de feiten slechts van enkelen’, schrijft An De Bisschop van Oikos. ‘Maar welke plaats kennen we daar nog aan toe in onze overbecijferde samenleving?’

Let the wolf be the wolf” was het mantra dat als een rode draad verweven was doorheen het concert van The Ostend Street Orkestra, een productie van de sociaal-artistieke organisatie Klein Verhaal vzw, die ik bijwoonde tijdens Theater aan Zee. Het Oostends straatorkest is een melting pot van Oostendenaars: sans-papiers, daklozen, nieuwkomers maar ook honkvaste inwoners van de stad. Begeleid door muzikale rotten in het vak zoals Bart Maris, Ilse Duyck en Giovanni Barcella, speelden deze mensen een concert waarbij je wel een zeer grote stijve hark moest zijn om niet bedwelmd te raken door de energie die uitging van hun muzikale taal: weerbarstig, wild, onaf en wars van conventies op vlak van genre of podiumtaal. Wat een prachtproductie, en wat een bewijs in één klap dat artistiek creëren geen elitair gedoe hoeft te zijn, maar ook betekenisvol is voor mensen onderaan de sociale ladder.

Het wrikt hen (net als u en ik) uit hun dagelijkse beslommeringen, doet iets met hun emoties (en met de mijne), en wekt alvast de illusie dat solidariteit over sociale hokjes heen mogelijk is (en hier was het werkelijkheid). Volgens drummer Giovanni Barcella was deze productie dan ook “la preuve que la musique est un mouvement de résistance humaine“. En dat kan ik volledig beamen: de wolf zat zeker in de zaal en getemde schapen heb ik niet gezien.

En wat heeft een goede sociaal-artistieke productie nu te maken met ecologie en sociaal rechtvaardige duurzaamheid? Wel, veel meer dan men op het eerste gezicht zou denken. Om te beginnen hebben kunst en de ecologische rijkdommen van onze aarde met elkaar gemeen dat ze in principe van iedereen zijn, maar in de feiten slechts van enkelen. Net zoals we daklozen zelden vragen om in een orkest te spelen, zich een virtuele werkelijkheid toe te eigen en deze te delen met een publiek, zo wordt de Indianen in het Amazonewoud evenmin gevraagd of we hun grond mogen lenen om een spelletje houthakkertje te spelen.

Ongelijkheid

Het is dus een zeer grote uitdaging, voor zowel de kunsten als het ecologisch activisme om de sociale ongelijkheid die onze wereld doorklieft als een mes, niet te reproduceren, maar integendeel het verzet ertegen te versterken, en dit zonder afbreuk te doen aan het ‘eigene’ van kunst of ecologie. Dat dit wel degelijk mogelijk is, bewijzen sociaal-artistieke projecten als deze.

Ten tweede is de sociale onrechtvaardigheid in het effectief garanderen van het recht op culturele ontplooiing of het recht op een gezonde leefomgeving, grotendeels het gevolg van een gebrekkig politiek draagvlak voor kunst en ecologie. Ook deze uitdaging hebben de beide velden gemeen. Zoals klimaatakkoorden ofwel dode letter blijven ofwel minimale ambities articuleren, zo komt men er ook mee weg om in de Kunsten 79 van de 129 positief geadviseerde dossiers, gewoon geen middelen te geven: een besparing van 1,8 miljoen. Tijdens Theater aan Zee sprongen theatermakers en jonge kunstenaars nog in zee bij wijze van symbolische actie, om duidelijk te maken dat het water hen aan de lippen staat. Maar gezien de stijgende zeespiegel zal men weldra verdrinken. Hun actie richtte zich immers vooral op het ijveren voor kansen voor kleine projecten en individuele makers, maar meer nog dan over klein en groot, gevestigd of beginnend kunstenaar, gaat hun actie in essentie over de vraag welke plaats we nog toekennen aan de kunsten in onze overbecijferde samenleving?

Opgejaagde ratten

We kunnen uiteraard een boompje opzetten over de verdeling van middelen binnen de kunsten, of over de relatieve ruimte die de politiek wordt toegemeten om in te grijpen op de adviezen van experten -overigens terechte debatten-, maar tot de kern herleid zouden we het vooral eens moeten zijn over de mogelijkheid van kunst om mensen te ontroeren, te troosten, en zodoende nieuwe perspectieven te geven in het leven. Dit politiek streven vergt uiteraard een mensbeeld dat holistisch is en gebaseerd is op een fundamentele gelijkwaardigheid: het erkent elke mens als een rationeel en emotioneel wezen, die handelt op basis van de betekenis die hij verleent aan de dingen, en niet als een rat opgejaagd door een stimulus.

Dat dit in schril contrast staat tot het competitief en materialistisch mensbeeld dat ten grondslag ligt aan vele actuele politieke keuzes, hoeft weinig betoog. En dus zowel de kunsten als ecologie zijn hiervan de pineut. Immers, ook het ecologische mensbeeld kan niet anders dan holistisch zijn, want hoe anders zou een ‘evenwicht met de natuur’ mogelijk zijn wanneer we de mens niet in zijn veelzijdige natuur erkennen?

Politiek als boekhoudkunde

Dit brengt me bij de kern van mijn betoog, namelijk het aanboren en cultiveren van de ruimte van de ‘verbeelding’ zal hard nodig zijn vanuit een ecologisch politiek perspectief. Ecologie is dus niet enkel soortgelijk aan kunst in een aantal aspecten, het zal de kunst ook nodig hebben om politieke verandering te realiseren. De eerste en meest evidente relatie in deze is utilitair, en bestaat erin dat de kunsten de noodzakelijke verhalen kunnen schrijven die een sociaal rechtvaardige duurzaamheid voorstelbaar en denkbaar maken. En dit is des te meer nodig gezien we verkeren in een tijd waarin de politieke verbeelding is opgedroogd, en politiek zowat verworden is tot boekhoudkunde.

Het vernieuwen van onze blik op alledaagse dingen en gebeurtenissen, die zo vertrouwd zijn dat onze perceptie ervan geroutineerd is geworden, dat was volgens Viktor Shklovsky dan ook de essentie van kunst, en hij bestudeerde de literaire tactieken van bijvoorbeeld Tolstoj om dit te illustreren. En ook Bertold Brecht bracht deze visie in praktijk met zijn theater, waarin hij beoogde dat de toeschouwer “ziet dat de mens zo en zo is omdat de omstandigheden zo en zo zijn. En de omstandigheden zijn zo en zo, omdat de mens zo en zo is. De mens kan echter niet alleen maar zo zijn zoals hij is, maar ook anders, zoals hij zou kunnen zijn. En ook de omstandigheden zijn anders voorstelbaar dan zoals ze zijn”. Ons voorstellingsvermogen aanscherpen, onze verbeelding uitdagen, dat is wat kunst doet en dat is wat onontbeerlijk is voor het project van ‘sociaal rechtvaardige transitie’.

Onzekerheden en constructies

Maar de kunsten zouden de kunsten niet zijn, mochten ze niet al bij voorbaat weigerachtig staan ten opzichte van elke utilitaire relatie, en in die zin is het allerminst een goed idee om de kunsten louter in te schakelen als ecologische beeldjesmachine. Op een substantiëler niveau dus, moeten we vanuit ecologisch perspectief de kunsten en de cultuurwerkers omarmen omdat ze durven aanpakken wat we al te vaak negeren vanuit een boekhoudersbril of vanuit harde sociaal-economische analyses, met name de beleving van de werkelijkheid door de mens, de betekenis die hij daaraan toedicht en dus bij uitbreiding ook de onzekere uitkomsten van dit proces van betekenisconstructie. Met onzekerheden en constructies kunnen we echter niet zo goed om in ons handelen, en zelfs het ecologisch denken is bij wijlen al eens ziek in een positivistisch bedje. Maar toch zal de aandacht voor kunst en cultuur cruciaal zijn om een bewustzijnsverandering van formaat te realiseren. Want zoals Edward Palmer Thompson zei is het cultuur als gedeelde en betekenisvolle ervaring dat de brug slaat tussen de maatschappelijke structuren en de mens als agens: de mens die keuzes maakt, beslissingen neemt en zijn gedrag bewust stuurt. Bijgevolg gaan we er niet komen door enkel te pleiten voor zuiver water en gezonde lucht. De mens is en blijft een symbolengebruiker, en dus kunst is minstens even belangrijk als water.

Of anders gezegd “let the wolf be the wolf”.