‘Kunnen we religies niet beschouwen als pogingen tot zingeving, en zelf aan de slag gaan?’

Johan Temmerman van de Verenigde Protestantse Kerk van België heeft bedenkingen bij de conclusie dat het steeds beter gaat in de wereld, omdat grafieken laten zien dat het geweld in de wereld afneemt.

Gisteren was het weerom prijs, op Canvas, het programma De afspraak, twee Gentse filosofen die zich atheïsten noemen praten over religie. De ene verdedigde dapper de religieuze levensbeschouwing als een soort ‘nuttige illusie’, de ander strooide de klassieke clichés over indommelend Vlaanderen. Het hemelvreemde van dit gesprek is het godsbeeld: almachtig, alwetend, alomtegenwoordig enzoverder.

Aan de presentator lag het niet. Hij deed een poging om het gesprek in te zetten met de melding dat atheïsten blijkbaar de enigen zijn die zich druk maken over God. Ze schrijven boeken, opiniestukken en vliegen dan elkaar aan als de ander te lankmoedig of te afkeurend uit de hoek komt. Dit lijkt soms samen te gaan met onwetendheid en vooringenomenheid. Daarbij komt dat de bril van het atheïsme blijkbaar een vrijgeleide is om wetenschappelijke data in je kraam te doen passen.

Herbekijk hier de discussie in de De Afspraak:

Eh bien: Wat is de taak van een atheïst in de 21e eeuw? https://t.co/DXp9KVGWzM

— Ignaas Devisch (@idevisch) 18 oktober 2016

Neem nu het gezwaai met de onderzoeksresultaten van Steven Pinker. Deze Canadees-Amerikaanse taalkundige en experimenteel psycholoog zou statistisch aangetoond hebben dat het geloof in vooruitgang redelijke te staven is en dus eigenlijk geen geloof is. De statistieken tonen aan dat er steeds minder geweld is in de wereld en het dus alsmaar beter gaat. Vooruitgang is geen geloofszaak, maar een feit. Kan je dit soort redeneringen zonder ironie een academische waardering toekennen?

Stel je de wereld voor als een afgelegen dorp met honderd inwoners en je merkt dat er zich aanvankelijk 10 moorden per generatie voordoen dat gaandeweg mindert met 1 tot 2 personen, maar tegelijk nemen deze moordpartijen toe in gruwel, te meer omdat de massa toekijkt onder het mom dat het beter is één mens op bloedige wijze af te slachten dan het ganse dorp in gevaar te brengen. Is er dan sprake van vooruitgang? Wat tonen deze cijfers aan? Is een technologisch ‘zuivere’ en keurig geplande genocide een teken van vooruitgang of van het tegendeel? Maar ten diepste gaat de hedendaagse aversie tegen religie en alles wat met God te maken heeft helemaal niet over dergelijke statistieken. Zelfs de radicalisering van de islam sinds 1989 (De duivelsverzen) ligt er niet aan de basis van.

Leven zonder zin

De beide filosofen waren het er roerend over eens over dat het leven geen zin heeft en dat de mensen er hier in deze tijdelijke zinledigheid het beste moeten van maken. Stel dat alle filosofieën en religies hetzelfde uitgangspunt hebben en dat alle zingevingspogingen – want de filosofen zijn het er ook over eens dat een mens zingeving nodig heeft – voor vandaag niet echt meer valabel zijn. Stel dus dat we zouden merken dat zelf zingeven de uitdaging is en niet teren op wat vorige generaties deden. Dan is het mogelijk om de religies te waarderen als pogingen – goed of slecht doet er niet veel toe – en zelf aan de slag te gaan.

Misschien kan men positieve perspectieven ontdekken in religieuze overdracht, ideeën die ons doen denken en in beweging brengen. Maar hoe dan ook geldt dat het eigen grote gelijk altijd een leugen is, ook als dit een stoer monotheïstisch, pantheïstisch of atheïstisch standpunt vertolkt. Mijn oproep luidt: kom nu eens eindelijk de kloof tussen gelovig en ongelovig te boven en word verlicht, niet door de verwerpen of belachelijk te maken, maar door te begrijpen.

Johan Temmerman (1960) is doctor in de theologie. Hij doceert filosofie en ethiek aan de Faculteit voor Protestantse Godgeleerdheid te Brussel. Daarnaast is hij ambtsdrager in de Verenigde Protestantse Kerk in België.