Knack onderzoekt de wachttijden bij 75 artsen: drie maanden geduld alstublieft

Om bij een specialist op consult te gaan, moet je vaak maanden wachten. Dat komt doordat patiënten voor elk pijntje naar de specialist rennen of gewoon niet komen opdagen voor hun afspraak. Knack nam de proef op de som en probeerde een afspraak te versieren bij 75 Vlaamse specialisten.

Een vrouw belt naar de dermatoloog omdat haar tienerdochter last heeft van hardnekkig eczeem op haar onderbenen. ‘Ik kan u een afspraak geven op donderdag 7 juni’, stelt de secretaresse voor. ‘U vergist zich: 7 juni is een woensdag’, antwoordt de vrouw. ‘Nee hoor’, zegt de secretaresse laconiek. ‘Ik bedoel 7 juni 2018.’ Dat grapje circuleert dezer dagen onder dermatologen, psychiaters, gynaecologen, oogartsen, orthopedisten en cardiologen. Hun patiënten kunnen er niet mee lachen, nu de wachttijden soms tot een halfjaar oplopen.

Niemand weet hoelang je in Vlaanderen gemiddeld op een afspraak moet wachten en welke medische disciplines het meest onder druk staan. In tegenstelling tot in Frankrijk en Nederland is dat bij ons nog niet onderzocht. Daarom nam Knack de voorbije weken zelf de proef op de som. In heel Vlaanderen probeerden we een afspraak te maken bij 75 artsen uit vakgebieden waarvan wordt beweerd dat ze ellenlange wachttijden hebben: oogartsen, dermatologen en gynaecologen. We contacteerden ziekenhuizen, privékabinetten en groepspraktijken, zowel in centrumsteden als in kleinere steden en gemeenten. Telkens met klachten die niet acuut maar wel erg vervelend zijn. Af en toe hadden we geluk en bleek er net een patiënt te hebben afgebeld waardoor we heel snel op consult konden, maar gemiddeld moesten we drie maanden wachten.

Opvallend zijn de enorme onderlinge verschillen tussen provincies, ziekenhuizen en artsen. Vooral bij de gynaecologen: bij een Limburgse groepspraktijk konden we de volgende dag al terecht, in een ziekenhuis in de Antwerpse Kempen moesten we een jaar geduld oefenen. Een handvol gynaecologen stuurde ons zelfs wandelen met de boodschap dat hun agenda overvol was.

Die ellenlange wachttijden zijn niet zonder gevaar. Artsen raken er overspannen door en gooien hun witte jas soms al jaren voor hun pensioen over de haag. Patiënten worden er horendol van en lopen het risico dat hun kwaal erger wordt of dat een ernstige aandoening niet tijdig wordt gedetecteerd. Sommigen laten zich zo door de lange wachttijden ontmoedigen dat ze helemaal geen afspraak meer maken. Anderen dienen zich aan op de toch al overbelaste spoeddienst van een ziekenhuis in de hoop daar een snel consult te kunnen afdwingen. Of ze gaan af op het advies van hun apotheker, schoonheidsspecialiste of opticien. En natuurlijk zijn er ook altijd patiënten die voor alternatieve geneeswijzen kiezen of een fortuin betalen om in een privékliniek geholpen te worden.

No shows

Hoe komt het toch dat we steeds langer op een doktersafspraak moeten wachten? Is dat de schuld van de dokter of van zijn patiënten? Van allebei, zo blijkt. Om te beginnen zijn niet veel artsen geneigd om zich te specialiseren in een discipline die weinig lucratief is. ‘Technische ingrepen, zoals een operatie, brengen veel meer op dan een gewoon consult’, zegt Luc Van Gorp, voorzitter van de Christelijke Mutualiteiten (CM). ‘Daardoor verdienen onder meer dermatologen, geriaters en reumatologen doorgaans minder dan veel andere specialisten. Vandaar dat niet veel artsen voor zulke specialismen kiezen en de vraag soms groter is dan het aanbod.’ Dat is een van de redenen waarom gezondheidseconoom Lieven Annemans (UGent) en zijn team een voorstel hebben uitgewerkt om de artsenhonoraria te hervormen. ‘Dat voorstel ligt nu op het kabinet van minister van Sociale Zaken Maggie De Block (Open VLD)’, aldus Annemans. ‘We leven op hoop.’

Een andere verklaring voor veel wachtlijsten is dat jonge dokters niet meer bereid zijn om zeven dagen per week van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat te werken. Dat wordt meestal toegeschreven aan de vervrouwelijking van het medische beroep, maar ook veel mannen willen een gezonder evenwicht vinden tussen werk en gezin. Het gevolg is dat meer artsen samen minder patiënten ontvangen.

Maar ook de patiënten gaan niet vrijuit. Integendeel. Vaak is het hun eigen schuld dat ze zo lang moeten wachten. Zo willen ze alleen maar door de allerbeste dokter worden behandeld. In hun ogen is dat iemand die ze op televisie hebben gezien, over wie ze in de krant hebben gelezen of die ze kennen uit de lovende verhalen van buren en kennissen. Dus maken ze en masse een afspraak bij artsen die niet alleen naam en faam maar ook maandenlange wachtlijsten hebben. Zelfs als er in de buurt andere dokters werken met dezelfde expertise en een bijna lege agenda.

Een ander euvel is dat Belgen steeds meer de neiging hebben om voor elk pijntje naar een specialist te stappen. ‘Daardoor besteden veel specialisten een groot deel van hun tijd aan klachten die door een generalist kunnen worden opgevangen. Niet erg efficiënt natuurlijk’, zegt Lieven Annemans. ‘Maar doordat artsen in dit land nog altijd per prestatie worden betaald, zullen ze die patiënten ook niet snel wegsturen.’

Daarnaast hebben meer en meer mensen de onhebbelijke gewoonte om niet te komen opdagen voor een afspraak. Daardoor hebben ook artsen met heel lange wachtlijsten dagelijks een paar werkloze momenten. ‘Dat is heel frustrerend’, zegt gynaecoloog Johan Van Wiemeersch. ‘Door al die no shows hebben we in dit land soms lange wachttijden voor lege wachtzalen.’ Vandaar dat professor Jan Gutermuth, diensthoofd dermatologie in het UZ Brussel, dat fenomeen uitgebreid heeft onderzocht. ‘Bij ons in het ziekenhuis gaat het om bijna 10 procent van de afspraken’, zegt hij. ‘Op de dienst dermatologie betekent dat concreet dat er elke dag twintig mensen niet komen opdagen. Door al die raadplegingen in te vullen, zouden we de wachtlijsten met een week kunnen inkorten.’ Daar wordt in veel dokterskabinetten hard aan gewerkt. Niet alleen door de afsprakenbalie zo foutloos mogelijk te laten werken, maar ook door patiënten vooraf een herinneringsbericht te sturen. Bij zowat elke afspraak die wij de voorbije weken voor onze steekproef probeerden te maken, werd ons ook vriendelijk gevraagd om zeker te bellen als er iets tussenkwam. Af en toe was de toon minder amicaal en werd er al dan niet impliciet gedreigd met boetes en zwarte lijsten. ‘Nochtans is het net door de lange wachtlijsten dat zo veel afspraken worden afgezegd of vergeten’, zegt Luc Van Gorp. ‘De meeste mensen vinden het allesbehalve fijn dat ze drie maanden moeten wachten op een afspraak en dus gaan ze op zoek naar een arts die eerder tijd heeft. Die eerste afspraak laten ze dan voor de zekerheid nog even staan, en soms vergeten ze hem op den duur. Kortom: hoe langer de wachtlijsten worden, hoe vaker mensen afbellen of niet komen opdagen.’

Voorbij de wachtrij

Wie een urgent of heel penibel probleem heeft, kan de wachtrij meestal wel inhalen. Daar houden veel specialisten zelfs systematisch afspraken voor vrij. Wat ook kan helpen, is een telefoontje van de huisarts: vraagt hij een specialist om je voorrang te geven, dan is de kans groot dat je al na een paar dagen langs mag gaan. Ook zwangere vrouwen hoeven niet lang te wachten: bij veel gynaecologen kunnen ze binnen de drie weken terecht.

Een andere shortcut is de vrije raadpleging die sommige specialisten wekelijks of maandelijks organiseren. Al moet je daar wel wat voor overhebben. ‘U bent het best een uur voor aanvang aanwezig en de kans bestaat dat u drie tot vier uur moet wachten’, drukte de secretaresse van een dermatoloog ons op het hart. Veel artsen hebben die vrije raadplegingen ondertussen afgeschaft omdat ze toch nooit alle patiënten die zich aandienden konden ontvangen.

Vaak is het ook een goede strategie om uit te wijken naar een privépraktijk, want daar zijn de wachttijden gemiddeld korter dan in het ziekenhuis. Dat komt vooral doordat veel dokters maar een paar uren of dagen per week in een ziekenhuis werken. ‘Voor een arts is het nu eenmaal lucratiever om patiënten in zijn privépraktijk te ontvangen, want dan hoeft hij geen deel van zijn inkomen aan het ziekenhuis af te staan’, zegt Annemans. Dat veel dokters toch nog een paar uur per week in een ziekenhuis werken, komt vaak doordat ze de infrastructuur – van operatiezalen tot medische apparaten – nodig hebben voor bepaalde onderzoeken, behandelingen of ingrepen. ‘Gynaecologen, bijvoorbeeld, zijn voor hun bevallingen op een ziekenhuis aangewezen’, aldus Annemans. ‘Oogartsen en dermatologen hebben daar minder behoefte aan, dus hebben velen onder hen ervoor gekozen om weinig of zelfs helemaal niet meer in een ziekenhuis te werken.’

Op zich is er niets mis mee dat patiënten niet langer naar het ziekenhuis hoeven voor een onderzoek of behandeling. Op voorwaarde tenminste dat een raadpleging in een privépraktijk evenveel kost, en dat is vandaag bijlange niet altijd het geval. ‘In private praktijken, die meestal kortere wachttijden hebben, worden gemiddeld hogere supplementen aangerekend dan in het ziekenhuis’, legt Annemans uit. ‘Wie bereid is meer te betalen, kan in de praktijk dus sneller geholpen worden. De overheid zou dat fenomeen moeten tegengaan. Anders dijt de tweesporengeneeskunde steeds verder uit en dat moeten we beslist vermijden.’

Gemiddelde wachttijd: ongeveer 13 weken

West-Vlaanderen: 18 weken

Oost-Vlaanderen: 10 weken

Antwerpen: 21 weken

Vlaams-Brabant: 5 weken

Limburg: 10 weken

‘In de 35 jaar dat ik een privépraktijk had, heb ik nooit een patiënt langer dan één dag laten wachten. Belde een vrouw omdat ze een gynaecologisch probleem had, dan maakte ik tijd voor haar vrij. Altijd’, zegt Johan Van Wiemeersch, woordvoerder van de Vlaamse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie. ‘Het is onaanvaardbaar dat patiënten nu soms meer dan vijf maanden moeten wachten om naar een gynaecoloog te kunnen gaan. Als arts is het onze plicht om daar iets aan te doen.’

Opvallend is dat vrouwelijke gynaecologen meestal veel langere wachtlijsten hebben dan hun mannelijke collega’s. ‘Dat geldt ook voor de vrouwelijke arts met wie ik samenwerk’, zegt Van Wiemeersch. ‘Toch twijfelen patiënten vaak als onze secretaresse hen zegt dat ik wél beschikbaar ben. Veel Vlaamse vrouwen verkiezen duidelijk nog altijd een vrouw als gynaecoloog.’ Wellicht zal dat probleem vanzelf verdwijnen naarmate nog meer vrouwen het toch al erg vervrouwelijkte vakgebied binnenstromen. Dan zullen de patiënten zich vanzelf meer over de verschillende dokterskabinetten verspreiden.

Een andere reden voor de lange wachttijden bij gynaecologen is dat 80 procent van de vrouwen niet geneigd is om met gynaecologische vragen of problemen naar de huisarts te stappen. ‘Het gevolg is dat drie vierde van de onderzoeken en behandelingen die wij uitvoeren door een generalist zou kunnen worden opgevangen’, aldus Van Wiemeersch. ‘Een huisarts is perfect in staat om de gewone zwangerschapscontroles te doen, uitstrijkjes te nemen, anticonceptie op te volgen of een vrouw in de menopauze bij te staan. Maar we kunnen patiënten natuurlijk niet dwingen om eerst naar hun huisarts te gaan.’

Daarnaast hebben gynaecologen meer last van patiënten die niet komen opdagen dan veel andere specialisten. Volgens Van Wiemeersch kan dat oplopen tot 15 of zelfs 20 procent. ‘Veel van mijn collega’s hebben de slechte gewoonte om een zwangere vrouw meteen afspraken te geven voor de volgende negen maanden’, zegt hij. ‘Dat is natuurlijk al te gek, want niemand weet vooraf hoe een zwangerschap zal verlopen. Vaak worden die afspraken nooit meer afgebeld, zelfs niet als de zwangerschap ondertussen in een miskraam is geëindigd. Een beter beheer van de agenda’s zou de wachttijden dus al een stuk kunnen inkorten.’

Gemiddelde wachttijd: ongeveer 9 weken

West-Vlaanderen: 10 weken

Oost-Vlaanderen: 7 weken

Antwerpen: 9 weken

Vlaams-Brabant: 10 weken

Limburg: 9 weken

‘Vroeger bedroeg de wachttijd voor een afspraak met een dermatoloog een week tot tien dagen. Dat was voor beide partijen comfortabel’, zegt dermatoloog Thomas Maselis van de Beroepsvereniging Dermatologie. ‘Vandaag moeten mijn patiënten zes weken wachten en bij sommige collega’s is dat zelfs een paar maanden. Heel vervelend natuurlijk.’

Dat de wachttijden van dermatologen steeds langer worden, komt vooral doordat het aantal huid-aandoeningen toeneemt. Zo komen allergieën steeds vaker voor en is ook huidkanker stevig in opmars. ‘De komende twintig jaar verwachten we een verdrievoudiging van het aantal huidkankers’, aldus Maselis. ‘Dat heeft een grote impact op de agenda van dermatologen. Vooral omdat we die mensen lange tijd blijven opvolgen. Als ik bijvoorbeeld een melanoom heb weggesneden, moet de patiënt nog jaren om de drie maanden op controle komen.’

Maar dat is niet de enige reden waarom de wachtlijsten aangroeien. Dermatologen worden ook met overconsumptie geconfronteerd. De reden is wellicht dat we tegenwoordig in boeken, bladen en televisieprogramma’s worden overstelpt met adviezen om onze huid zo mooi en jong mogelijk te houden. ‘Dertig jaar geleden kwamen mensen alleen bij mij als het echt nodig was’, zegt Maselis. ‘Nu komen ze voor alle mogelijke probleempjes langs. Voor een wratje gaan ze niet meer langs de huisarts, maar maken ze meteen een afspraak bij een dermatoloog. Het gebeurt zelfs dat een vrouw op consult komt om me te vragen welke dagcrème ze het best kan gebruiken.’

Volgens Maselis is het geen oplossing om nog meer artsen in spe ertoe aan te zetten voor dermatologie te kiezen. ‘Er zijn nu haast achthonderd dermatologen in België en dat zou moeten volstaan’, zegt hij. ‘Nog meer dermatologen zou de kosten voor de overheid alleen maar opdrijven: de mensen zouden nog sneller bij ons aankloppen waardoor de wachtlijsten binnen de kortste keren weer langer zouden worden. De enige echte oplossing is om mensen duidelijk te maken wat een goede reden is om naar een dermatoloog te gaan en wat niet.’

Gemiddelde wachttijd: ongeveer 13 weken

West-Vlaanderen: 3 weken

Oost-Vlaanderen: 13 weken

Antwerpen: 13 weken

Vlaams-Brabant: 14 weken

Limburg: 21 weken

‘De gemiddelde wachttijd voor een afspraak bij een oogarts is ongetwijfeld toegenomen’, zegt Marnix Claeys van het oogartsensyndicaat Soos. ‘Wel zijn er grote regionale verschillen. We zien ook dat mensen soms bereid zijn heel lang te wachten om bij de oogarts van hun keuze op consult te kunnen gaan, terwijl ze veel sneller geholpen kunnen worden door een collega.’

Dat je soms maanden moet wachten voor een oogarts in de buurt je kan ontvangen, komt vooral doordat er de voorbije jaren veel werk is bijgekomen. Om te beginnen is er de vergrijzing die veel oogproblemen met zich meebrengt. Daarnaast komen de kleinste afwijkingen sneller tot uiting doordat onze ogen, onder meer door computergebruik, vaak intens worden belast. En dan is er ook nog de medische vooruitgang waardoor we oogaandoeningen tegenwoordig sneller kunnen opsporen en behandelen.

Om al die bijkomende patiënten op te vangen, is het volgens Claeys niet nodig om meer oogartsen op te leiden. Integendeel. ‘Dat zou veel te duur zijn’, zegt hij. ‘In vergelijking met de rest van Europa hebben we hier al relatief veel oogartsen per hoofd van de bevolking. Het probleem is dat de oogzorg niet goed gestructureerd is. Vandaag kunnen oogartsen zich niet op hun kerntaken concentreren omdat ze zich moeten bezighouden met allerlei dingen die ze eigenlijk uit handen zouden moeten geven.’ De sector schreeuwt dan ook om bachelors in de orthoptie, die oogartsen in hun praktijk kunnen bijstaan. ‘Ons vak is in ijltempo erg hightech geworden’, legt Claeys uit. ‘Daardoor hebben we behoefte aan gespecialiseerde paramedici, die een bril kunnen opmeten en onze complexe apparaten kunnen bedienen. Als er in elke praktijk een of twee bachelors in de orthoptie aan de slag gaan, worden de wachttijden vanzelf een stuk korter.’ Alleen zijn er vandaag nog geen honderd van die paramedici voor duizend oogartsen. Sterker nog: de opleiding werd vijf jaar geleden stopgezet. ‘Het gaat om een postgraduaat van drie jaar en weinig jonge mensen hebben zin om daar nog aan te beginnen nadat ze al een bachelordiploma hebben behaald’, aldus Claeys. ‘Daarom hebben we minister van Volksgezondheid Maggie De Block gevraagd om de voorwaarden voor de studie aan te passen en dat zal ze binnenkort ook doen. In afwachting heeft de Artevelde Hogeschool de opleiding alweer opgestart.’

Dat betekent dat Claeys en zijn collega’s nog minstens drie jaar moeten wachten voor er meer gespecialiseerde hulp voorhanden is. Intussen is er niet zo veel wat ze kunnen ondernemen om de wachtlijsten in te korten. ‘Omdat ons vakgebied heel specifiek en technisch is, kunnen onze patiënten meestal niet door hun huisarts worden geholpen’, zegt Marnix Claeys. ‘Als de wachtlijsten zo lang blijven, dreigt er een alternatief, commercieel circuit te ontstaan. Dat willen we natuurlijk vermijden.’