Knack Extra: Spiritualiteit

Deze Knack Extra is vanaf 5 oktober verkrijgbaar samen met Knack Magazine.

De hemel in scherven

Door Rik Van CauwelaertEr mag dan al sprake zijn van ontlezing en een kwijnende boekenmarkt, toch blijft de verkoop van boeken en bladen over spiritualiteit, zingeving en godsdienst stijgen.

Zowel boeken met Tibetaanse wijsheden en meditatietechnieken als het verslag van een discussie tussen filosoof Jürgen Habermas en Joseph Ratzinger, intussen paus Benedictus XVI, gaan in Nederland en Vlaanderen in toenemende mate over de toonbank. Zelfs de preken van kerkvader Augustinus van Hippo werden onlangs in het Nederlands uitgebracht. De middeleeuwse mysticus Meester Eckhart krijgt hernieuwde lezersbelangstelling, net als de geharnaste Zwitserse theoloog Karl Barth, van wie de nieuwe Nederlandse vertaling van De brief aan de Romeinen uit 1922 zelfs een stille bestseller werd.

Is dat allemaal een gevolg van de grote nog onbeantwoorde vragen, gesteld door generaties filosofen en wetenschapper: ‘Waarom bestaan wij? Waarom zijn wij hier op deze aarde? Waar is het allemaal om te doen?’ Of bondiger samengevat door Martin Heidegger: ‘Waarom is er iets, en niet eerder niets?’

Of is er meer aan de hand? De Engelse hoogleraar Scott M. Thomas, onlangs voor een lezing in Antwerpen, publiceerde eind vorig jaar in Foreign Affairs een opgemerkt artikel, A Globalized God, over de toenemende invloed van religie op de internationale politiek.

Het geseculariseerde Westen, en vooral Europa, stelt met verwondering – soms zelfs met verbijstering – vast dat het een uitzondering wordt. Want in Europa lag – om de woorden te gebruiken van de Nederlandse letterkundige Kees Fens, een naar eigen zeggen atheïstische katholiek – de hemel al langer aan scherven.

Lang voordat Friedrich Nietzsche God dood verklaarde, noteerden de Franse gebroeders Jules en Edmond de Goncourt in hun beruchte dagboeken een uitspraak van de kunstenaar Paul Gavarni: ‘Elke dag peuzelt de wetenschap aan God.’

God zou op de duur niet meer nodig zijn om de gaten in onze kennis op te vullen. En academici doen hun best om dat aan te tonen. Alhier spant filosoof Etienne Vermeersch zich voltijds in om te bewijzen dat de God van de christenen niet bestaat. De Engelse bioloog Richard Dawkins maakt zich sterk met zijn bestseller The God Delusion de laatste twijfel te hebben weggenomen bij wankelmoedige atheïsten, agnosten en ietsisten. De filosofen Daniel C. Dennett, Sam Harris, Michel Onfray en de niets en niemand ontziende publicist Christopher Hitchens strijden schouder aan schouder met Dawkins in de atheïstische voorhoede.

Twee jaar geleden reden in Londen bussen en treinen met daarop de boodschap:

‘Er is vermoedelijk geen God. Niet tobben, geniet van het leven.’ De busactie, gepatroneerd door Dawkins, moest duidelijk maken dat religie in geen geval de vrijheid van het individu in de weg mag staan.

‘Doch door het individu heilig te verklaren vergeten burgers wel eens dat zij voor hun welzijn afhankelijk zijn van de gemeenschap’, is een bedenking van filosoof Ad Verbrugge. De voorbije decennia hebben ontzuiling en net die individualisering de sociale cohesie aangetast.

Religie is altijd een van de elementen geweest die sociale samenhang in de hand werkte. Niet alleen ­Emile Durkheim kwam tot die vaststelling. Lang voor ­Durkheim had de 14e-eeuwse Arabische geleerde Ibn Khaldoen het al over asabiyyah – wat zoveel als sociale cohesie en/of solidariteit betekent – en het belang van religie daarin.

In zijn essay Vast en onzeker, geschreven voor de Maand van de Spiritualiteit, heeft Alfons Vansteenwegen het over de veerkracht van vertrouwen zonder welke die sociale samenhang niet mogelijk is.

De hernieuwde belangstelling voor zingeving en religie lijkt een belangrijke uitdrukking van de vaststelling dat wetenschap en techniek niet in staat zijn die sociale cohesie te herstellen, en nog minder de gaten te vullen als het over de grote kernvragen gaat. En dan komen sommigen al eens uit bij wat Heidegger opperde tijdens het bekende interview met Der Spiegel dat na zijn dood werd gepubliceerd: ‘Alleen nog een God kan ons redden.’

In één van zijn laatste gesprekken met De Volkskrant zei Kees Fens het zo:

‘Voor wie zijn verstand gebruikt, kan er geen hiernamaals zijn. Wie betoogt dat het na onze dood helemaal afgelopen is, vindt mij niet op zijn weg. Ik zal dat standpunt niet aanvechten. Maar alles wat ik geloofd heb, heeft wel zijn sporen achtergelaten in mijn denken over de mogelijkheid.’

De heropleving van de spiritualiteit en de belangstelling voor al dan niet georganiseerde religie geven alvast aan dat bij velen de sporen van wat zij ooit hebben geloofd nog lang niet zijn gewist.