‘Klokkenluiden doe je blijkbaar niet ongestraft, hoewel het anders zou moeten’

‘Er is veel te doen over klokkenluiders. Maar wie of wat zijn klokkenluiders? Welke bescherming genieten ze? De ene klokkenluider is blijkbaar de andere niet’, stellen Veerle Wouters en Hendrik Vuye.

De jacht op de F16-klokkenluider binnen het leger is geopend. De grootste regeringspartij wil dat zijn of haar naam wordt bekend gemaakt. Gaat het hier om een terechte vraag om transparantie? Zo wordt het alvast in de wereld gezet. Eigenaardig genoeg heeft dezelfde regeringspartij een resolutie ingediend in de Kamer om digitale klokkenluiders te beschermen. Een Kamerlid houdt in 2016 een hartstochtelijk pleidooi voor de bescherming van klokkenluiders.

Hij stelt zelfs dat het de plicht is van elke ambtenaar om wantoestanden te melden. Minister Johan Van Overtveldt zorgt voor een klokkenluidersregeling in de financiële sector en benadrukt in een persbericht hoe belangrijk hij dit vindt. Eind december vorig jaar stemt de regeringsmeerderheid een resolutie waarin wordt opgeroepen om ‘werk te maken van een algemene regeling ter bescherming van de klokkenluiders, zowel voor de prive?sector als voor de openbare sector’ en ’te voorzien in een wettelijk statuut voor de klokkenluiders in Belgie?’. De ene klokkenluider is duidelijk de andere niet.

Klokkenluiders genieten nu al bescherming. Klokkenluiden valt namelijk onder de vrijheid van meningsuiting en deze kan niet zomaar worden beperkt. De grote kamer van het Mensenrechtenhof heeft criteria vastgelegd in 2008 (Guja tegen Moldavië). Klokkenluider Guja maakt informatie over aan een krant waaruit blijkt dat er politieke druk wordt uitgeoefend op het parket van Moldavië. Zijn naam geraakt bekend en er volgt een sanctie.

Bescherming onder voorwaarden

Hoe gaat het Mensenrechtenhof hiermee om? Het benadrukt het belang van het vrije debat in een democratie, zeker wanneer het de werking van de instellingen betreft. Burgers hebben recht op informatie. De klokkenluider geniet bescherming wanneer volgende voorwaarden vervuld zijn. Hij moet eerst proberen de problematiek intern aan te kaarten, wanneer dit niet kan of niet lukt, mag hij de informatie publiek maken. Het klokkenluiden is dus geen doel op zich.

Om te beoordelen of de klokkenluider al dan niet kan worden gesanctioneerd, hanteert het hof meerdere beoordelingscriteria. Gaat het om informatie die belangrijk is voor de burgers? Is de informatie onvervalst en waarachtig? Handelt de klokkenluider te goeder trouw of streeft hij een persoonlijk voordeel na? Klokkenluider Guja voldoet aan deze voorwaarden en de grote kamer van het Mensenrechtenhof besluit dan ook dat zijn recht op vrije meningsuiting geschonden is. Het arrest wordt zelfs bij unanimiteit gewezen.

Geldt dit ook wanneer het gaat over informatie binnen het leger? Waarom zou dit niet gelden? Het is niet omdat een staatsapparaat strik hiërarchisch georganiseerd is dat de vrije meningsuiting onbestaande is. Het Mensenrechtenhof heeft dit recent ook zo beslist (Görmüs e.a. tegen Turkije, 2016). In deze zaak gaat het zelfs over informatie die door de legertop als ‘vertrouwelijk’ is gekwalificeerd, wat niet eens het geval is met de informatie die de F16-klokkenluider heeft publiek gemaakt.

Hoe zit het dan met de F16 klokkenluider? ‘Dit. Is. Geen. Klokkenluider’, tweet alvast de woordvoerder van de burgemeester van Antwerpen.

https://twitter.com/JohanVermant/status/977264520610635777Johan Vermanthttps://twitter.com/JohanVermant

Dit. Is. Geen. Klokkenluider. https://t.co/Nd933rAqDa

— Johan Vermant (@JohanVermant) March 23, 2018

Hoe weet hij dit zo zeker? Of gaat het alleen om framing? We weten nog maar weinig over de F16-klokkenluider. Passen we de principes van het Mensenrechtenhof toe op wat we tot nu toe weten, dan gaat het wel degelijk om een klokkenluider die beschermd wordt door de vrije meningsuiting. De klokkenluider heeft zich gewend tot de VRT, en uit de berichtgeving van dat medium blijkt alvast dat hij getracht heeft de zaken intern aan te kaarten. Op VRT NWS kan men lezen: ‘Uiteindelijk zal onze klokkenluider alle verzamelde gegevens doormailen naar twee generaals en kolonel Harold Van Pee, de projectleider van het vervangingsprogramma van de F-16’s. De man vraagt expliciet om alles aan de stafchef en de minister over te maken’.

Laten we dan ook even de andere criteria overlopen. Het gaat over informatie die belangrijk is in het publieke debat over de vervanging van de F16 door de F35. De waarachtigheid van de informatie wordt evenmin in twijfel getrokken: er circuleert binnen het leger wel degelijk een document over de mogelijke verlenging van de levensduur van de F16. Over de motieven van de klokkenluider is er tot nu toe weinig bekend, maar niets wijst er alvast op dat hij te kwader trouw zou hebben gehandeld. Wel integendeel, hij heeft expliciet aan de legertop gevraagd om de informatie over te maken aan de minister. Hij volgt de hiërarchische weg die hij als militair moet volgen.

Rest de vraag of deze klokkenluider dezelfde is als diegene die informatie heeft bezorgd aan SP.A. Dit weten we niet. Dit kan natuurlijk een ander licht werpen op de bedoelingen van de klokkenluider. Maar dit hoeft niet noodzakelijk zo te zijn. Ook parlementsleden hebben een bronnengeheim, zij worden nog steeds geacht de verzuchtingen van hun kiezers te vertolken en zij worden zelfs geacht de regering te controleren. Het kan dus gerechtvaardigd zijn om informatie over te maken aan een volksvertegenwoordiger. Strikt juridisch is hier geen vuiltje aan de lucht. Toch is dit, zeker in een particratie, een moeilijke weg. Men zal dit framen als ‘hij speelt onder hetzelfde hoedje als SP.A’. Dit is dan ook volop bezig.

Klokkenluiders worden wel beschermd, maar het loopt zelden goed af. Iedereen kent het lot van de klokkenluiders bij de politiezone Hazodi, en van EU-klokkenluider Paul van Buitenen die de Commissie-Santer doet struikelen. Zo is het ook klokkenluider Guja vergaan. Hij keert terug naar zijn vroegere werkplek, wordt er op allerlei manieren gepest door zijn oversten en uiteindelijk wordt hij opnieuw ontslagen. Begin dit jaar heeft het Mensenrechtenhof een tweede arrest geveld. Het ontslag van Guja is het gevolg van zijn klokkenluiden en is dus ook een flagrante schending van het recht op vrije meningsuiting. Alleen, wat een Calvarieberg voor Guja. Hij luidt de klokken in 2003 en het voorlopig laatste arrest van het Mensenrechtenhof in deze zaak dateert van 27 februari 2018: een lijdensweg van 15 jaar.

Klokkenluiden doe je blijkbaar niet ongestraft, hoewel het anders zou moeten. De F16-klokkenluider blijft beter anoniem. Een democratie springt in naam van het algemeen belang best zorgvuldig om met haar klokkenluiders, in een particratie daarentegen primeert het partijbelang op het algemeen belang. Wie de klokken luidt en botst met het partijbelang of het regeringsbelang zal snel weten waar de klepel hangt.

Het is hoog tijd om te zorgen voor een klokkenluidersstatuut. Of gaan we in de Kamer verder resoluties stemmen over hoe belangrijk klokkenluiders wel zijn voor de democratie om vervolgens de doodsklokken te luiden van zodra een klokkenluider botst met het partijbelang?