‘Kijkt de Europese Unie vandaag in de spiegel die Donald Trump ons voorhoudt?’

Wies De Graeve van Amnesty International staat stil bij de ‘verjaardag’ van de Europese ‘oplossing’ van het vluchtelingenvraagstuk: de deal die de Europese Unie sloot met Turkije.

Velen onder ons krijgen de ontzetting over Donald Trump nauwelijks verwoord. Zijn moslimban, zijn muur, zijn gesloten grenzen,… het is een schande. Wie oprecht in de Europese spiegel kijkt ziet echter een ongemakkelijke waarheid. Al veel eerder – toen ‘President Trump’ nog eerder een gimmick dan een reële optie was – maakte de Europese Unie soortgelijke keuzes.

Een jaar geleden werd de EU-Turkije-deal beklonken. Zowat het sluitstuk van de Europese ‘oplossing’ van het vluchtelingenvraagstuk. Eerst werden de grenzen hermetisch gesloten met extra controles, gewapende grenswachten, en jawel, potige grenshekken. Toegegeven, de vluchtelingen moesten er niet voor betalen. Met de deal werd de buitengrens van de EU daarna uitbesteed aan Turkije tegen een aanzienlijke prijs. In ruil voor de belofte van 6 miljard euro hielden de Turken vluchtelingen die wilden inschepen naar Griekenland tegen. Aan de andere kant van Turkije ging de grens voor nieuwe Syrische vluchtelingen dicht. Het sluiten van de grenzen trok als een rimpeling van Wenen en Boedapest, over Mytilini tot Kilis.

Ondanks de titel ‘anti-verdrinkingsplan’ ging deze aanpak van de vluchtelingenstroom nooit over de bescherming van mensen op de loop voor oorlog en terreur. De graadmeter voor succes was een zo laag mogelijk aantal vluchtelingen, een zo klein mogelijk aandeel in de wereldwijde verantwoordelijkheid om mensen op de vlucht te beschermen. De EU vaardigde in feite een soort vluchtelingenban uit avant la lettre.

Eén jaar EU-Turkije-deal is dan ook een trieste verjaardag. Voor wie het wil zien, klinkt de Europese veroordeling van Trumps retoriek en beleidsplannen erg hol. Tot verbijstering van menig EU-leider doet Trump wat hij zegt en zegt hij wat hij doet. In Europa zijn het al normen en waarden die de klok slaan, maar het gevoerde beleid toont iets anders. De deuren gaan dicht en de ladders worden opgetrokken. Het engagement van de VS om vluchtelingen te hervestigen wil Trump terugdraaien van 110.000 naar 50.000. Onaanvaardbaar gezien de grote noden, maar de EU-lidstaten slagen er samen niet eens in om 60.000 vluchtelingen die al bijna twee jaar vast zitten in Griekenland deftig op te vangen.

Voor alle duidelijkheid: het is geen zwart-wit keuze tussen gesloten en open grenzen. Het is wel een kwestie van het respecteren van het asielrecht, een hoeksteen van het internationaal recht. Er zijn internationale regels en afspraken die gemaakt zijn voor crisissen als deze. De beste vluchtelingendeal die er is, bestaat al: het Vluchtelingenverdrag. Die deal is heus niet gemaakt door enkele wereldvreemde activisten, maar door politici en diplomaten die de donkerste bladzijden uit de wereldgeschiedenis achter de rug hadden.

86% van de vluchtelingen wereldwijd wordt al in ontwikkelingslanden opgevangen, en toch schuift Europa haar verantwoordelijkheid verder af, ondanks de retoriek over normen en waarden. Hoe het wel zou moeten is duidelijk, maar het vergt politieke moed en wil om een mensenrechtenperspectief ook in de praktijk om te zetten. We moeten legale en veilige routes openen om meer kwetsbare vluchtelingen op te vangen, in plaats van een willekeurig systeem van enkele honderden humanitaire visa. Laat ons eindelijk werk maken van de relocatie van die vele duizenden vluchtelingen die in erbarmelijke omstandigheden vast zitten op de Griekse eilanden. Werk een gezamenlijk Europees asielsysteem uit dat de toets met het internationaal recht doorstaat. Wees solidair en deel verantwoordelijkheid. Zet woorden om in daden.

Geen gebrek aan symbolische data

Helaas lijkt de EU-aanpak die van Trump stilaan te overtreffen. Hongarije bouwt aan zijn grens een nog potiger hek, dat ondertussen veel weg heeft van een muur. Geen Europese haan die er naar kraait. De deal met Turkije wordt niet bijgestuurd, maar als model gebruikt om ook bij andere landen de Europese grensbewaking af te kopen. Hoe vluchtelingen er aan toe zijn in die landen is van geen tel. Libië is blijkbaar een aanvaardbare partner, hoewel de mishandeling van vluchtelingen er ruim gedocumenteerd is. Sudan wordt high tech grensbewaking beloofd, waarmee de EU notoire mensenrechtenschenders extra instrumenten in handen zou geven. Uiteraard gaan EU-leiders achteraf over elkaar heen struikelen om die schendingen zwaar te veroordelen.

Het is hoog tijd dat de EU in de spiegel kijkt die Trump ons voorhoudt. Hoewel de EU de voorbije decennia stap voor stap, met vallen en opstaan, gegroeid is als globale baken voor mensenrechten, doet de vluchtelingencrisis de maskers afvallen. Nu ‘viert’ de EU-Turkije-deal zijn eerste verjaardag, maar dit jaar wordt de EU ook zestig. En volgend jaar wordt de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens zeventig. Symbolische data genoeg om alsnog bij te sturen en veel beter te doen.

Wies De Graeve is directeur Amnesty International Vlaanderen