Jong, meerderjarig en delinquent: ‘Onze vrije samenleving bouwt en onderhoudt veel meer muren dan men denkt’

‘Een gedeeltelijke verklaring voor het rampzalig hoge recidivecijfer van de Belgische gevangenen ligt in het feit dat er te veel jonge -maar meerderjarige- gevangenen zijn’, schrijft Bert Anciaux samen met de projectgroep Jong, meerderjarig en delinquent. Hij roept op om de grens van de meerderjarigheid te herbekijken.

Vele voorbeelden bewijzen dat er iets fundamenteel schort aan de onherroepelijke grens van de meerderjarigheid op 18 jaar. Van de ene dag op de andere tuimelt een jongere uit een relatief bekommerend zorgmilieu in de harde logica van de strafrechtelijke en burgerrechtelijke verantwoordelijkheid.

De eenzame dood in Gent van Jordy was een tragedie. Een mokerslag. Hij haalde net z’n 18de verjaardag, dus wettelijk een volwassene en weg uit de jeugdzorg. Jordy was geen crimineel. We moeten enerzijds vermijden dat jongeren met een hoog risicoprofiel, die nog geen feiten gepleegd hebben, delinquent worden. We moeten anderzijds voorkomen dat jongvolwassenen die wel strafbare feiten pleegden, op die weg verder gaan.

Het debat over de leeftijdsgrens van de meerderjarigheid klinkt niet nieuw. Niet alleen verhoogde deze leeftijd in de voorbije eeuw, waarbij men jonge mensen tot 18 jaar als een aparte categorie begrensde en hen een bijzondere behandeling waarborgde. Recenter ontstond er ook een emancipatietendens, die inzoomt op de groeiende verantwoordelijkheidszin van opgroeiende mensen. Die moet ook voorafgaand aan de 18 jaar mee spelen. Tegelijkertijd klonk regelmatig de roep om ook minderjarigen volwaardig (lees: zoals volwassenen) te confronteren met hun grote aansprakelijkheid.

Federale en Vlaamse overheden laten dit probleem niet links liggen. De minister van Justitie werkt aan een herziening van het strafrecht en de strafvordering. Daarbij overweegt hij om aan de tragiek van jonge meerderjarige delinquenten een structurele oplossing te bieden. De Vlaamse overheid legt de laatste hand aan een ontwerp van jeugdsanctierecht, waarin naast de leeftijd ook de proportionaliteit van het misdrijf een rol zal spelen en dat aan minderjarigen dezelfde rechtswaarborgen als aan volwassenen zal bieden.

Bij dit belangrijke wetgevende werk mag men verwachten dat er voldoende nuanceringen blijven. Laat het duidelijk zijn dat elke (jonge) mens groeit met een eigen ritme, via een heel persoonlijk traject. Laat ons hopen dat het populaire maar gevaarlijke concept van het individueel schuldmodel hier niet gaat overheersen en dat pedagogie, humaniteit en empathie meer dan ooit richtinggevend worden, zonder straffeloosheid. Want ook hier maken zachte heelmeesters etterende wonden.

In deze context stellen zich prangende vragen naar de periode voorbij de 18 jaar. Zowat alle wetenschappelijke experts, van menswetenschappelijke tot medische, zijn het roerend eens dat de volwassenheid – letterlijk de volgroeidheid – niet op de 18de verjaardag begint. Ter illustratie: hersenwetenschappers stelden recent vast dat de groei van de frontale hersenkwab – waar de controle over de driften gebeurt – maar eerst rond het 23ste jaar eindigt.

Dit brengt ons bij de vaststelling dat er momenteel 1.800 jongvolwassenen, minder dan 25 jaar, in de gevangenissen verblijven. Dat is een pak meer dan hun aandeel binnen de bevolking. Ze zitten daar gewoon verspreid tussen alle andere delinquenten. Ongetwijfeld ligt hier een gedeeltelijke verklaring voor het rampzalig hoge recidivecijfer van de Belgische gevangenen. Dit wordt vooral veroorzaakt door jonge gevangenen.

Kortom, wil men deze menselijke ellende en vicieuze cirkel doorbreken, dan moet men drastisch ingrijpen. Daartoe zijn er al heel wat instrumenten beschikbaar. Zo geeft de Wet op de Probatie de rechter nu al mogelijkheden om de hulpverlening volop in te schakelen. Jeugdhulp (Vlaamse overheid) wordt ook over de grens van 18 jaar aangeboden en kan jonge mensen verder opvolgen tot 25 jaar. Het strafrechtsysteem moet daar dan wel structureel op inzetten.

Daarnaast zijn er (dringend) andere, nieuwe inzichten en instrumenten nodig. De projectgroep ‘Jong, meerderjarig en delinquent‘ werkt daaromtrent aan heel concrete en haalbare voorstellen. De nood aan het aflijnen van een nieuwe categorie binnen het strafrecht, namelijk de jongvolwassenen tussen 18 en 25 jaar, is daarbij noodzakelijk. Voor deze groep kan er bv. gewerkt worden met een aparte jeugdbehandelingskamer, geïnspireerd op de drugbehandelingskamer.

In deze jeugdbehandelingskamer moeten de hulpverlening en begeleiding bij de juridische afhandeling volwaardige kansen krijgen. Men moet dan de vele mogelijkheden van de probatieregeling hanteren om jongeren alternatief te straffen en te begeleiden. In samenwerking met heel de jeugdzorg en alle maatschappelijke ondersteuning die er bestaat. Daarnaast moet de mogelijkheid bestaan om te werken aan een systeem waarbij jonge meerderjarigen voor bepaalde misdrijven alsnog naar de jeugdrechter kunnen worden verwezen. Het Openbaar Ministerie moet dan steeds en vooraf een appreciatie maken of de jongvolwassene niet beter in een zorgmodus, dus binnen het jeugd(sanctie)recht, wordt berecht.

Hoopvolle signalen van justitie

De projectgroep verkent deze en andere mogelijkheden, met als belangrijkste doelstelling de jonge meerderjarigen uit de gevangenissen te houden. Dient zich echt geen andere oplossing aan, dan moet deze categorie terecht komen in zgn. transitiehuizen. Deze huizen, kleinschalig en met stevige pedagogische en sociale begeleiding, bieden optimale kansen voor gespecialiseerde hulp (bv. geestelijke gezondheid) en maatschappelijk integratie (gezin, familie, vrienden, buurt, verenigingen…). Er klinken hieromtrent echt hoopvolle signalen vanwege justitie.

Het geheel van deze nieuwe maar hoogstnoodzakelijke maatregelen richt zich naar jonge mensen die, pril in hun wettelijke meerderjarigheid, over nog veel hoop en kansen moeten beschikken en die men niet mag laten verzuipen in het moeras van recidive, draaideurcriminaliteit enz. Want gevangenissen veroorzaken quasi onafwendbaar een totaal verlies van geloof in eigen krachten en vertrouwen in menselijke waarden.

Onze zo vaak bejubelde vrije samenleving bouwt en onderhoudt veel meer muren dan men denkt. Soms blijken die het einde van een letterlijk doodlopend straatje. We kunnen jonge mensen, zoals Jordy en met hem duizenden dolende jonge mensen niet beter eren, dan deze muren te slechten en deze doodlopende straat te openen voor een hoopvolle toekomst.

De projectgroep “Jong, meerderjarig en delinquent”

Bert Anciaux, senator, docent UGent en EhB; Hans Claus, vzw De Huizen; Marjan Gryson, vzw Touché; Steven Van De Woestyne, Jeugdhulp Prov. Oost-Vlaanderen; Guy Redig, agoog, docent VUB; Stefaan Van Hecke, kamerlid; Bleri Lleshi, filosoof, docent UCL; Bart Schoovaerts, vormingswerker; Vicky Coryn, voorzitter Groep Intro; Dominique Willaert, artistieke leiding Victoria Deluxe; Elke Van den Brandt, Vlaams Parlement; Freya Van den Bossche, Vlaams Parlement; Sofie Hesbain, coördinator U-Turn; Matthias Somers, medewerker Freya Van den Bossche; Hilde Sabbe, journalist; Ann Moens, directeur HCA Oost-Vlaanderen; Geert Decock, advocaat, voorzitter werkgroep Jeugdsanctierecht; Christian Maes, ere-magistraat; Dirk Jacobs, socioloog, docent ULB; Jorn Dangreau, magistraat, oprichter drugbehandelingskamer Gent; Jan Verplaetse, filosoof, docent UGent; Guy Tegenbos, journalist; Ingrid De Jonghe, Psychotherapeute, oprichtster jeugdadvocatuur Antwerpen en TEJO;